“Η σιωπή μετά την ελπίδα: Στοχασμός στην απογοήτευση από τους ανθρώπους” / γράφει ο Άρης Ορφανίδης
Ίσως πρέπει να φανταστούμε και τον απογοητευμένο άνθρωπο ηθικά ζωντανό, όχι επειδή βρήκε «καλούς ανθρώπους», αλλά επειδή επέλεξε παραταύτα ο ίδιος να μείνει δίκαιος και ηθικά ακέραιος
–
Υπάρχει μια στιγμή στη ζωή που δεν έχει ούτε θόρυβο ούτε δράμα. Δεν είναι θυμός, δεν είναι καυγάς, δεν είναι έκρηξη. Είναι σιωπή. Η στιγμή που σταματάς να περιμένεις από τους άλλους. Η στιγμή που κοιτάς έναν άνθρωπο που άλλοτε σου ενέπνεε εμπιστοσύνη και πια δεν νιώθεις τίποτα. Ούτε αγανάκτηση. Μόνο κόπωση. Αυτή είναι η απογοήτευση – όχι ως περιστατικό, αλλά ως υπαρξιακή εμπειρία.
Κανείς δεν απογοητεύεται πραγματικά αν δεν έχει ελπίσει. Η απογοήτευση είναι η διάψευση του φωτός που περίμενες. Δεν αφορά απαραίτητα προδοσίες ή μεγάλες καταρρεύσεις. Μπορεί να γεννηθεί από μικρές επαναλαμβανόμενες αδιαφορίες, από σιωπές που διαρκούν πολύ, από τη φθορά των λέξεων που κάποτε είχαν νόημα.
Ο άνθρωπος είναι πλάσμα της σχέσης. Χρειαζόμαστε τους άλλους, όχι απλώς για να μας επιβεβαιώσουν, αλλά για να αντικατοπτρίσουμε την ύπαρξή μας. Δεν υπάρχει «εγώ» χωρίς «εσύ». Όμως οι σχέσεις είναι εύθραυστες. Ο καθένας μας κουβαλά μέσα του ένα αόρατο βάρος: φόβους, επιθυμίες, τραύματα, ανάγκες που δεν λέγονται. Και κάπως έτσι, η επικοινωνία –που μοιάζει φυσική– γίνεται δύσκολη. Ο ένας περιμένει απ’ τον άλλον εκείνο που ούτε ο ίδιος δεν ξέρει να δώσει.
Ο Ιμμάνουελ Καντ υποστήριζε πως ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίζεται πάντοτε ως σκοπός και ποτέ ως μέσο. Μα η καθημερινότητα, ακόμη και στις πιο απλές της εκδοχές, τείνει να εργαλειοποιεί τον Άλλον: ως εξυπηρέτηση, ως παρηγοριά, ως επιβεβαίωση. Κι όταν αυτός ο «σκοπός» δεν ανταποκρίνεται στις σιωπηλές μας απαιτήσεις, τον αποσύρουμε. Ή αποσυρόμαστε εμείς.
Η απογοήτευση από τους ανθρώπους, λοιπόν, δεν είναι μόνο συναισθηματική πτώση αλλά είναι και ηθική κρίση. Είναι η στιγμή που καλείσαι να αποφασίσεις αν θα συνεχίσεις να βλέπεις τον Άλλον ως πρόσωπο με αξία ή απλώς ως πηγή πόνου. Ο Λεβινάς, στοχαστής της ετερότητας, μας καλεί να στεκόμαστε μπροστά στο πρόσωπο του Άλλου με δέος και υπευθυνότητα. Όμως αυτό είναι ένας δύσκολος δρόμος. Πώς να σταθείς απέναντι σε εκείνον που σε απογοήτευσε και να μη σηκώσεις ασπίδα; Πώς να μην υποκύψεις στον κυνισμό;
Ο κυνισμός μοιάζει προστατευτικός. Σου υπόσχεται ότι δεν θα πονέσεις ξανά. Όμως σου παίρνει κάτι πιο πολύτιμο: την ικανότητα να ελπίζεις, να προσδοκάς, να αγαπάς. Είναι μια αργή αλλά εγγυημένη αυτοακύρωση. Μοιάζει με ελευθερία, αλλά είναι ερημιά.
Η αληθινή πρόκληση δεν είναι να αποφεύγεις την απογοήτευση. Είναι να περάσεις μέσα απ’ αυτήν χωρίς να χάσεις την ανθρωπιά σου. Να επιλέξεις, ακόμα και όταν έχεις πληγωθεί, να παραμείνεις ηθικός. Να συνεχίσεις να εμπιστεύεσαι, όχι από αφέλεια, αλλά από βαθιά πίστη στο ότι ο άνθρωπος, παρά τις πτώσεις του, παραμένει ικανός για το καλό.
Ο Καμύ έγραφε πως «πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο». Ίσως πρέπει να φανταστούμε και τον απογοητευμένο άνθρωπο ηθικά ζωντανό, όχι επειδή βρήκε «καλούς ανθρώπους», αλλά επειδή επέλεξε παραταύτα ο ίδιος να μείνει δίκαιος και ηθικά ακέραιος. Η απογοήτευση δεν είναι τελεσίδικη ήττα. Είναι σημείο μετάβασης και προσωπικής εξέλιξης. Αντί να γίνει παγίδα, μπορεί να γίνει κρίκος στην αλυσίδα της προσωπικής ωρίμανσης.
Δεν θα πάψουμε ποτέ να πονάμε από τους ανθρώπους. Νομοτελειακά. Ακόμη κι αν αποσυρθούμε απ’ τα εγκόσμια. Και εμείς οι ίδιοι θα απογοητεύσουμε άλλους. Το ερώτημα δεν είναι πώς να το αποφύγουμε. Είναι πώς θα σταθούμε μέσα σε αυτή τη διαρκή εναλλαγή προσδοκίας και ματαίωσης χωρίς να προδώσουμε τον εαυτό μας; Πώς θα αντέξουμε την πτώση του Άλλου χωρίς να ροκανίσουμε και τη δική μας αξία;
Ίσως η απάντηση να βρίσκεται σε εκείνη τη σιωπή που δεν είναι παραίτηση, αλλά βάθος. Όταν πάψουμε να απαιτούμε απ’ τους άλλους να μας «σώσουν» και μάθουμε να στεκόμαστε με ταπεινότητα και ευθύνη απέναντί τους, τότε η απογοήτευση δεν θα μας διαλύει. Θα μας διδάσκει.
Και τότε, μέσα από τη στάχτη της ελπίδας που καίγεται, μπορεί -όχι πάντα, αλλά κάποιες φορές- να ανάψει μια νέα φλόγα. Όχι η φωτιά της προσδοκίας. Αλλά το φως της κατανόησης και της αποδοχής.
—–
