Οι σκελετοί στη ντουλάπα της Ιστορίας | 2ο Μέρος – γράφουν Μίκα Αγραφιώτου & Δημήτρης Ρόκκος

Το Γεντί Κουλέ μετατρέπεται σε φυλακή-Άθλιες συνθήκες κράτησης, εκτελέσεις και οι πρώτοι πολιτικοί κρατούμενοι

Το Φρούριο του Επταπυργίου, γνωστό και με την οθωμανική ονομασία Γεντί Κουλέ (Yedi Kule), βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο των τειχών της Θεσσαλονίκης, εντός της Ακρόπολης.

Παρά τις σχετικές έρευνες, δεν έχει υπάρξει ακριβής ένδειξη της ημερομηνίας έναρξης της λειτουργίας του ως φυλακή, γεγονός που συνέβη σίγουρα ανάμεσα στο 1894 και στο 1899, με το επικρατέστερο σενάριο να θέλει τη μετατροπή του σε φυλακή να είχε ολοκληρωθεί μεταξύ του Φεβρουαρίου του 1896 και του Ιανουαρίου του 1897. Μάλιστα, το κτιριακό συγκρότημα υπέστη ριζικές αλλαγές και καταστροφές εντός του για χάρη της μετατροπής του σε φυλακή.

Τις επόμενες δεκαετίες σε αυτή τη φυλακή, η οποία έμεινε από νωρίς γνωστή για τις άθλιες συνθήκες κράτησης που επικρατούσαν στο εσωτερικό της, φυλακίστηκαν χιλιάδες κρατούμενοι, μεταξύ των οποίων οι περιβόητοι «Γκεμιτζήδες» ή «Βαρκάρηδες» ή επισήμως μέλη της «Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης» που είχαν αποπειραθεί να προκαλέσουν εξέγερση εναντίον του Σουλτάνου, λήσταρχοι και μέλη του Βουλγαρικού Μακεδονικού Κομιτάτου.

Τις φυλακές του Γεντί Κουλέ θα γνωρίσει από τα πρώτα του βήματα και το εργατικό κίνημα της πόλης ήδη από το 1909, μετά την ίδρυση της εργατικής και σοσιαλιστικής οργάνωσης «Φεντερασιόν», τα μέλη της οποίας συνάντησαν την καταστολή της νέας εξουσίας των Νεότουρκων.

Αυτού του είδους η σκληρή καταστολή, όμως, απέναντι στο εργατικό κίνημα συνεχίστηκε αμείωτη και μετά την απελευθέρωση της πόλης με την είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη στις 26 Οκτωβρίου του 1912, δίνοντας έτσι μια συνέχεια στην ύπαρξη πολιτικών κρατουμένων στις φυλακές του Γεντί Κουλέ.

Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα της φυλάκισης των συνδικαλιστών εργατών Φλυτζανόπουλου, Πασχαλίδη, Καράσσου, μελών του σωματείου των σιγαροποιών Θεσσαλονίκης που κατηγορήθηκαν ως «μπολσεβίκοι», αλλά και πωλητών της εφημερίδας του ΣΕΚΕ (μετέπειτα ΚΚΕ) «Εργατικός Αγών», το 1919.

Τα επόμενα χρόνια θα φυλακιστούν δεκάδες συνδικαλιστές εργάτες, μέλη του ΚΚΕ, αλλά και στρατιώτες που, εν μέσω των πολεμικών επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία αλλά και μετά το τέλος τους, πραγματοποιούσαν αντιπολεμική προπαγάνδα.

Εκτός από τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης που καταγράφονται σε πολλές από τις περιπτώσεις που αναφέρουμε και που έχουν να κάνουν τόσο με την ελλιπή καθαριότητα και τον υπερπληθυσμό όσο και με την υγρασία, την ίδια περίοδο πραγματοποιούνται δεκάδες εκτελέσεις κρατουμένων, ενώ κανονικοποιούνται και οι πρακτικές βασανιστηρίων, που σε κάποιες περιπτώσεις οδηγούν επίσης στον θάνατο.

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε πως από τη φυλακή του Γεντί Κουλέ πέρασε ο Θανάσης Κλάρας -μετέπειτα Άρης Βελουχιώτης– ως μέλος συμμορίας διαρρηκτών το 1925. Την ίδια χρονιά και συγκεκριμένα στις 29 Μαρτίου 1925, θα αποδράσει από αυτήν, ο μετέπειτα Γενικός Γραμματέας του Κ.Κ.Ε, Νίκος Ζαχαριάδης, ενώ το 1933 θα βρεθεί στο Γεντί Κουλέ για 9 μήνες, ως στέλεχος των καπνεργατικών σωματείων, και ο Μάρκος Βαφειάδης, με τις φυλακές της χώρας να έχουν γεμίσει ήδη με εκατοντάδες κομμουνιστές, διωκόμενους με το περιβόητο «ιδιώνυμο».

Ο τελευταίος θα χαρακτηρίσει τις φυλακές του Γεντί Κουλέ «ως την πιο ανθυγιεινή από όλες τις φυλακές του κράτους, σαν μία κόλαση».

Γεντί Κουλέ τις περιόδους της δικτατορίας του Μεταξά και της Κατοχής

Ήδη, μετά την εξέγερση του Μάη του 1936, εκατοντάδες θα είναι οι εργάτες που θα μεταφερθούν στις φυλακές του Επταπυργίου κατηγορούμενοι για τη συμμετοχή τους σε αυτήν.

Ο Αύγουστος όμως του ίδιου έτους θα είναι αυτός που θα καθορίσει με ακόμα πιο εμφατικό τρόπο τη σχέση του συγκεκριμένου κολαστηρίου με τους πολιτικά διωκόμενους αυτού του τόπου, με την έναρξη της δικτατορίας του Μεταξά. Τα επόμενα χρόνια το Γεντί Κουλέ θα είναι ο τόπος υποδοχής χιλιάδων συλληφθέντων κομμουνιστών και συνδικαλιστών της Θεσσαλονίκης και της Βόρειας Ελλάδας, μέχρι να οριστεί ο τόπος οριστικής εκτόπισης και φυλάκισής τους. Στις 94 ήταν μόνο οι συλλήψεις μελών του «Λαϊκού Αντιδικτατορικού Μετώπου Θεσσαλονίκης» το 1938, όπου μαζί με στελέχη του ΚΚΕ συνελήφθησαν και μέλη του Αγροτικού Κόμματος, πρώην υπουργοί και στελέχη του κόμματος των Φιλελευθέρων και άλλων μικρών αστικών δημοκρατικών κομμάτων. Ενώ την άνοιξη του 1939, δεκάδες μέλη του ΚΚΕ θα βρεθούν στο Γεντί Κουλέ μετά από μία μεγάλη επιχείρηση του καθεστώτος απέναντι στην Κομματική Οργάνωση Θεσσαλονίκης, κατά τη διάρκεια της οποίας συνελήφθησαν περισσότερα από 200 άτομα.

Ενδεικτική του υπερπληθυσμού και των συνθηκών διαβίωσης στις φυλακές του Γεντί Κουλέ αλλά ταυτόχρονα της συνεργασίας του δικτατορικού καθεστώτος του Μεταξά με τους Γερμανούς κατακτητές, ήταν και η επιλογή παράδοσης 600 περίπου πολιτικών κρατουμένων του Επταπυργίου στη νέα ναζιστική εξουσία που είχε θέσει υπό τον έλεγχό της την πόλη της Θεσσαλονίκης.

Η έλευση των Ναζί σηματοδότησε έναν νέο κύκλο συλλήψεων, προφυλακίσεων και εκτοπισμών για κομμουνιστές, Εβραίους, κατοίκους της πόλης που κατηγορήθηκαν -δικαίως ή αδίκως- για αντιστασιακή δράση, ενώ εκείνη την περίοδο το Γεντί Κουλέ καθώς και το στρατόπεδο Παύλου Μελά αποτέλεσαν, κατά κύριο λόγο, τον τελευταίο σταθμό κράτησης για εκατοντάδες, μετέπειτα, εκτελεσμένους.

Οι εκτάσεις γης πίσω από το Επταπύργιο σε μικρότερο βαθμό, το αεροδρόμιο της Μίκρας, ο Γαλλικός ποταμός, το «Κόκκινο σπίτι» πάνω από το Καυταντζόγλειο Στάδιο, η πλινθοποιία Παπαγεωργίου στα Σφαγεία, ήταν μερικοί από τους τόπους εκτελέσεων της περιόδου 1941-1944.

Σύμφωνα με τον πρώτο κατάλογο που είχε καταρτίσει η Επιτροπή Πόλης Θεσσαλονίκης του ΕΑΜ μετά την απελευθέρωση, στη Θεσσαλονίκη εκτελέστηκαν την περίοδο της κατοχής 749 κρατούμενοι, ενώ σε μετέπειτα έρευνα των ιστορικών Βασίλη Γούναρη και Πέτρου Παπαπολυβίου στα βιβλία θανάτων των ληξιαρχείων της πόλης, ο αριθμός των εκτελεσμένων ανέρχεται στους 916, μέγεθος που αυξάνεται εκθετικά αν κανείς συνυπολογίσει όσους βρήκαν τον θάνατο από τα βασανιστήρια και την πείνα που επικρατούσε μέσα στις φυλακές.

Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον ΕΛΑΣ τον Οκτώβρη του 1944 και η σύντομη περίοδος της «ΕΑΜοκρατίας» θα αποσυμφορήσει για μικρό χρονικό διάστημα τις φυλακές του Γεντί Κουλέ, καθώς θα απελευθερωθούν όλοι οι κρατούμενοι αγωνιστές, ενώ αξίζει να σημειωθεί πως οι Ναζί φρόντισαν να ανατινάξουν, προτού αποχωρήσουν από την πόλη, την πτέρυγα με το αρχείο συλλήψεων και εκτελέσεων, πιθανώς για να μην αφήσουν στοιχεία για την εγκληματική δράση τους σε βάρος του λαού.

«Δικαιοσύνη» του αστικού κράτος την περίοδο του εμφυλίου πολέμου: Τρομοκρατία, μαζικές διώξεις και έκτακτα στρατοδικεία

Όσα διαβάσαμε από εφημερίδες της εποχής καθώς και από βιβλία, αλλά και η συζήτηση με τον ιστορικό και συγγραφέα Τάσο Κατσαρό για τις διώξεις, τις φυλακίσεις και τις εκτελέσεις κατά την περίοδο της κατοχής επιβεβαίωσαν όσα είχαμε ήδη κατά νου για τα οξυμένα ποιοτικά χαρακτηριστικά της καταστολής εναντίον των κομμουνιστών αλλά και ευρύτερα δημοκρατικών πολιτών κατά τη διάρκεια των τριών χρόνων του εμφυλίου πολέμου.

Η τρομοκρατία, οι δολοφονίες, οι βιασμοί και οι συλλήψεις στα χωριά της υπαίθρου και στις πόλεις που είχαν εκδηλωθεί ήδη μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, με θύματα αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης αλλά και όσους υπήρξαν υποστηρικτές ή συμπαθούντες του Ε.Λ.Α.Σ., αποτέλεσε τη συνέχεια των κατοχικών πρακτικών. Η αναφορά του Ριζοσπάστη για 70.528 συλλήψεις από τον Φεβρουάριο ως τον Νοέμβριο του 1945 και οι 80.000 δικογραφίες εναντίον μελών και συμπαθούντων του ΕΑΜ ως τον Δεκέμβρη του ίδιου έτους για υποτιθέμενα κατοχικά αδικήματα αποτελούν ενδεικτικές καταγραφές της καταστολής που γνώρισε η χώρα τους πρώτους μήνες μετά την απελευθέρωσή της από τις κατοχικές δυνάμεις.

Να σημειωθεί ότι, ήδη κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών του 1944, οι βρετανικές δυνάμεις είχαν αγαστή συνεργασία με τους ντόπιους ταγματασφαλίτες και δωσίλογους της Θεσσαλονίκης, συνεχίζοντας μαζί με τις τοπικές αρχές το κλίμα βίας και τρομοκρατίας που επικρατούσε στα χρόνια της γερμανικής κατοχής.

Το αρχοντικό στη Βασιλίσσης Όλγας το οποίο στέγαζε εκείνο το διάστημα το Α’ Αστυνομικό Τμήμα της περιοχής Ντεπώ -μετέπειτα στόχος της Στενής Αυτοάμυνας- ήταν ένα άντρο βασανιστηρίων όπου μαρτύρησαν δεκάδες αγωνιστές στα χέρια πρώην ταγματασφαλιτών, οι οποίοι στη συνέχεια βρέθηκαν στο Γεντί Κουλέ και στα εκτελεστικά αποσπάσματα.

Οι φυλακές του Επταπυργίου γέμισαν εκ νέου. Ήδη τον Απρίλιο του 1945 οι πολιτικοί κρατούμενοι ανέρχονταν σε 240, ενώ τον Μάιο ο συνολικός πληθυσμός των φυλακών ανήλθε σε 900 άτομα, υπερδιπλάσια δηλαδή, του αριθμού που μπορούσε να κρατηθεί στις εγκαταστάσεις του.

Σύμφωνα με τον υπουργό Δικαιοσύνης Θεμιστοκλή Σοφούλη τον Δεκέμβριο του 1945 υπήρχαν 17.984 φυλακισμένοι εκ των οποίων 15.596 υπόδικοι, τα διωχθέντα μέλη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που δεν προφυλακίστηκαν ήταν 48.956, ενώ συνολικά οι διώξεις ξεπερνούσαν τις 80.000.

Στα τέλη του Αυγούστου του 1945 το Γεντί Κουλέ, από το οποίο είχε αποδράσει 20 χρόνια πριν, τις Νέες Φυλακές αλλά και το Τμήμα Μεταγωγών επισκέπτεται ο Γενικός Γραμματέας του Κ.Κ.Ε. Νίκος Ζαχαριάδης μαζί με άλλα στελέχη του ΕΑΜ με σκοπό την καταγραφή των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και την εκδήλωση ηθικής στήριξης στους φυλακισμένους αγωνιστές.

Η κατάσταση χειροτέρευε διαρκώς. Τα στοιχεία που έδωσε το ΕΑΜ ανέφεραν πως από τη συμφωνία της Βάρκιζας ως την ημέρα των εκλογών της 31ης Μαρτίου 1946, ημερομηνία που συχνά συναντάται και ως η πρώτη ημέρα έναρξης του εμφυλίου πολέμου, υπήρχαν 1289 δολοφονημένοι, 6671 σοβαρά τραυματίες, 31.632 βασανισμένοι, και 84.931 συλληφθέντες. Την ίδια περίοδο καταγράφονται και δεκάδες βιασμοί από παρακρατικούς σε όλη τη χώρα.

Η δημιουργία έκτακτων στρατοδικείων με το Γ’ Ψήφισμα της 17ης Ιουνίου του 1946 (viii) τα ανεπαρκή στοιχεία που όμως αρκούσαν για να δικαιολογήσουν βαριές καταδίκες, οι πολυετείς ποινές, οι εξορίες, οι φυλακίσεις, οι μαζικές εκτελέσεις αλλά και οι όροι που αυτές λάμβαναν χώρα, ανέδειξαν την όξυνση και την ποιοτική μεταβολή της βαρβαρότητας που επιφύλασσε η μεταπολεμική εξουσία σε όσους και όσες έχυσαν το αίμα τους τα προηγούμενα χρόνια για τη «διπλή λευτεριά» πατρίδας και λαού.

Οι κρατούμενοι ήταν ανά 40-45 άτομα σε κάθε θάλαμο, δεν έβλεπαν ήλιο ούτε ανέπνεαν αέρα, ενώ ζούσαν μέσα σε διαρκή υγρασία και μαστίζονταν από πνευμονικές αρρώστιες. Την ίδια ώρα, η τροφή που τους παρεχόταν ήταν ανεπαρκής και σε κακή ποιότητα, καθώς μαζί με τα τρόφιμα που πήγαιναν οι συγγενείς των κρατουμένων στο επισκεπτήριο, έφθανε μόλις τις 1800 θερμίδες για κάθε άτομο. Τέλος δεν παρεχόταν καθόλου ιατροφαρμακευτική περίθαλψη με συνέπεια να υπάρχουν πολλοί άρρωστοι με μεταδοτικές ασθένειες.
Από ρεπορτάζ της Εφημερίδας «Αγωνιστής» στις 7 Μαρτίου του 1947

Αυτές τις διώξεις και αυτές τις συνθήκες διαβίωσης είχαν να αντιμετωπίσουν οι πολιτικοί κρατούμενοι του Γεντί Κουλέ αλλά και άλλων φυλακών της χώρας. Άνθρωποι που οργάνωσαν, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά τη διαβίωσή τους μέσα στις φυλακές, που αποπειράθηκαν να αποδράσουν, που πραγματοποίησαν απεργίες πείνας και άλλου είδους διαμαρτυρίες, που διένειμαν παράνομα την μυστική χειρόγραφη εφημερίδα των κρατουμένων «ο Επταπυργίτης», της οποίας το μοναδικό φύλλο που σώζεται βρίσκεται στο αρχείο του Σπύρου Κουζινόπουλου.

Άνθρωποι όλων των ηλικιών που βρέθηκαν αντιμέτωποι με το διαρκές βασανιστήριο του ήχου του πρωινού ανοίγματος της πόρτας του θαλάμου και του αν θα συνοδευτεί από το όνομά τους, κάτι που θα σήμαινε και την μεταφορά τους σε κάποιο κοντινό σημείο εκτέλεσης.

Γυναίκες και άντρες, εργατικής ή αγροτικής καταγωγής, άνθρωποι του πνεύματος αλλά και ανήλικα παιδιά που φώναξαν ή και τραγούδησαν για τη λευτεριά, για τον λαό που υπηρέτησαν με τη ζωή και το θάνατό τους αλλά και για τον «νου, καρδιά και οργανωτή» του αγώνα και της επιβίωσής του, λίγο πριν αφήσουν την τελευταία τους πνοή.

«Θανατοδικεία», εκτελέσεις και μαζικοί τάφοι

«Μη χύσεις δάκρυα για τον χαμό μου.
Κλείσε βαθιά μες στη ψυχή σου τον λαό.
Να είσαι περήφανη για τον θάνατό μου».

[Τα τελευταία λόγια που έγραψε για τη δίχρονη κόρη της η Μαίρη Βασιλειάδου-Στράντζαλη -σύζυγος του αγωνιστή Θανάση Στράντζαλη, που σκοτώθηκε σε μάχη του Εμφυλίου- λίγο πριν την εκτέλεσή της στις 16 Ιουνίου του 1947.]

Με τις καταδικαστικές αποφάσεις των έκτακτων στρατοδικείων να πληθαίνουν και με πολλές από αυτές να αφορούν την εσχάτη των ποινών, ο νέος γύρος εκτελέσεων -κυρίως σε σημεία πίσω από τις φυλακές του Γεντί Κουλέ- είχε ήδη αρχίσει.

Αν θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε ένα γεγονός το οποίο συνδέθηκε με την αύξηση των εκτελέσεων και εν γένει της τρομοκρατίας απέναντι στους φυλακισμένους αγωνιστές αλλά και γενικά στον πληθυσμό της πόλης ήταν τα αντίποινα του αστικού κράτους μετά την καταδρομική ενέργεια μελών της πρώην ΟΠΛΑ (ή ορθότερα Στενής Αυτοάμυνας όπως ονομάστηκε η οργάνωση την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου) κατά λεωφορείου της Αεροπορίας στη συμβολή των οδών Βασιλίσσης Όλγας και της (σήμερα ονομαζόμενης) Φλέμινγκ στις 30 Απριλίου του 1947. Η επίθεση είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο πέντε στρατιωτικών και τον τραυματισμό άλλων οχτώ. Μία από τις πρώτες απαντήσεις των αρχών, ήταν ένας κύκλος εισβολών στους θαλάμους των πολιτικών κρατουμένων που ακολουθήθηκε από ανηλεείς ξυλοδαρμούς και βασανιστήρια μέχρι λιποθυμίας.

Τις αμέσως επόμενες ώρες θα συλληφθούν 40 στελέχη της Αριστεράς στην πόλη, μεταξύ των οποίων ο πρώην Δήμαρχος Λεωνίδας Καραμαούνας, αλλά και πλήθος σοσιαλιστών και δημοκρατών πολιτών μεταξύ των οποίων αρκετοί ήταν δικηγόροι, γιατροί, δημοσιογράφοι.

Λίγο καιρό αργότερα θα εξαρθρωθεί από τις αρχές μεγάλο τμήμα της οργάνωσης «Στενή Αυτοάμυνα». Στις 28 Αυγούστου του 1947 θα ξεκινήσει η δίκη από το Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης με 67 άτομα κατηγορούμενα ως μέλη της, ενώ μετά από 18 ημέρες, η απόφαση θα καταδικάσει τους 52 από αυτούς σε θάνατο. Οι 47 θα εκτελεστούν πίσω από το Γεντί Κουλέ ενώ σε 5 θα δοθεί χάρη.

Στο βιβλίο του ιστορικού ερευνητή Τάσου Κατσαρού, συναντάμε και τον διάλογο του πατέρα του και μέλους της Στενής Αυτοάμυνας Άγγελου Κατσαρού, με τον φίλο και σύντροφό του Γιάννη Τοπουζίζη λίγο πριν τον πάρουν για εκτέλεση με το τρίτο γκρουπ της Στενής Αυτοάμυνας στις 23 Οκτώβρη του 1947: 

Ο Γιάννης στο Επταπύργιο ήταν στη διπλανή ακτίνα που χώριζε τα προαύλιά μας μια καλή μάντρα. Ήταν σούρουπο (είχε αρχίσει να νυχτώνει) όταν ακούσαμε έναν θόρυβο τρομερό στο προαύλιο της διπλανής ακτίνας. Ήταν δύσκολο να ξεχωρίσεις λόγια. Εγώ όμως νομίζω ότι ξεχώρισα μια τρεμουλιαστή αλλά συγχρόνως και διαπεραστική φωνή. Ήταν του Γιάννη:

“Άγγελεεεε” και κάτι άλλο. Ένα  “Γεια σου. Μας σκοτώνουνε”. Κάτι παρόμοιο. Λέξεις που πνίγηκαν. Ήταν πολύ καλό παιδί ο Γιάννης και πολύ καλός αγωνιστής. Ήταν η στιγμή που τους βγάζανε από τους θαλάμους (σκοτείνιαζε) για να τους πάνε στα μπουντρούμια για να τους σκοτώσουν το πρωί. Ήταν 24 παιδιά, η τρίτη και τελευταία παρτίδα. Το πρωί, τα χαράματα όλοι στο πόδι. Οι τουφεκιές και οι χαριστικές βολές ακούγονταν ολοκάθαρα γιατί οι εκτελέσεις γίνονταν έξω απ’ τα τείχη του Γεντί Κουλέ…

Συνολικά, την περίοδο λειτουργίας του, το Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης θα εκδώσει 4467 αποφάσεις, εκ των οποίων οι 511 αφορούσαν καταδίκες σε θάνατο. «Θύματα» των Έκτακτων Στρατοδικείων υπήρξαν εκατοντάδες νέοι και νέες, φίλοι και μέλη της ΕΠΟΝ, συνδικαλιστές εργαζόμενοι, μέλη του ΚΚΕ και άλλων οργανώσεων που συμμετείχαν στο ΕΑΜ, μαχητές και μαχήτριες του ΔΣΕ.

Αναζητώντας τα σημεία εκτέλεσης και ταφής αλλά και τον πραγματικό αριθμό των εκτελεσμένων

Τα Ληξιαρχικά Βιβλία Θανάτων του Δήμου Θεσσαλονίκης για την περίοδο 1946-49, τα οποία ερεύνησε ο δημοσιογράφος Σπύρος Κουζινόπουλος, αναφέρουν ότι οι εκτελέσεις στο Γεντί Κουλέ εκείνη την περίοδο αφορούσαν 184 άτομα. Αριθμός που όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα αλλά και στο αρχείο εκτελέσεων του Γεντί Κουλέ, το οποίο αναφέρει 7 εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων το 1946, 114 το 1947, 133 το 1948, 44 το 1949 καθώς και 14 εκτελέσεις το 1951. Όμως, όπως σημειώνει τόσο ο ίδιος ο δημοσιογράφος όσο και ιστορικοί-ερευνητές του ΚΚΕ και αυτός ο αριθμός είναι ελλιπής, καθώς υπήρξαν πολλές περιπτώσεις ανθρώπων που εκτελέστηκαν στο Γεντί Κουλέ, χωρίς τα ονόματά τους να έχουν καταγραφεί στον σχετικό κατάλογο της φυλακής. Σε δημοσίευμα της εφημερίδας «Ελευθερία» στις 11 Δεκεμβρίου 1948, δημοσιεύεται κατάλογος εκτελεσμένων με 80 (!) ονόματα να λείπουν από το αρχείο εκτελέσεων του Επταπυργίου.

Ερευνητές και ιστορικοί σήμερα καταλήγουν πως οι εκτελεσμένοι της περιόδου 1946-49 σε διαφορετικά σημεία πίσω από τις φυλακές του Γεντί Κουλέ ήταν περισσότεροι από 375 (πιθανώς να αγγίζουν και να ξεπερνούν τους 400), αριθμό που επιβεβαιώνει και το ΚΚΕ με την πρόσφατη δημοσίευση μιας μακράς λίστας με τα ονόματα εκτελεσμένων που κατάφερε να διασταυρώσει.

Στη διάρκεια του Ανταρτοπολέμου, τα στρατοδικεία της Θεσσαλονίκης δουλεύανε ρολόι. Με τον ίδιο ρυθμό δουλεύανε και τα εκτελεστικά αποσπάσματα. Οι εκτελέσεις γινόντουσαν πίσω από το Γεντί Κουλέ. Τα πτώματα τα έθαβαν επιτόπου. Εκείνη την εποχή πίσω από το Γεντί Κουλέ ήταν μία απέραντη ερημιά. Τα κοντινότερα σπίτια (Συκιές μεριά) απείχαν τουλάχιστον πεντακόσια μέτρα […] Η επιφάνεια της κακοτράχαλης γης (της γεμάτης μπάζα από κάποιο παλιό βαρόσι) σχημάτιζε πολλές-πολλές καμπουρίτσες: Ήτανε οι τάφοι των τουφεκισμένων. Αυτοί οι τάφοι δεν είχανε μήτε πλάκα, μήτε σταυρό, μήτε τίποτα. Η κάθε μάνα ήξερε τον τάφο του παιδιού της από ένα μικρό σημάδι (παλουκάκι, τούβλο, κονσερβοκούτι κλπ). Κάπου-κάπου ερχότανε στο επισήμως ανύπαρκτο νεκροταφείο των τουφεκισμένων μια χαροκαμένη και σιγόκλαιγε, ενώ από την πίσω σκοπιά της φυλακής ο χωροφύλακας κοίταγε με περιέργεια.

Αυτή ήταν η κατάσταση στο νεκροταφειάκι από το καλοκαίρι του 1949, που κάπως κοπάσανε οι τουφεκισμοί, μέχρι τη νίκη του Πλαστήρα. Με την κυβέρνηση Πλαστήρα οι μανάδες ξεθάρρεψαν και έχτισαν μέσα σε χρόνο ρεκόρ, όλους τους τάφους. Αυτήν τη φορά ο τυχόν επισκέπτης βρισκότανε μπροστά σ’ ένα πραγματικό νεκροταφείο. Μόλις όμως έπεσε ο Πλαστήρας, ο διοικητής του Γ’ Σώματος Στρατού (το γουρούνι) έστειλε την μπουλντόζα που κατέστρεψε δια παντός το σεπτό νεκροταφείο των τουφεκισμένων κομμουνιστών. Και σαν να μην έφτανε αυτό, διέταξε (το ίδιο γουρούνι) να σπείρουν πάνω στους τάφους κριθάρι.
Ηλίας Πετρόπουλος, «Πτώματα, πτώματα, πτώματα…», περιοδικό Σχολιαστής, τεύχος 70, 24 Ιουνίου 1988.

Απροσδιόριστες όμως παραμένουν και οι ακριβείς τοποθεσίες όπου λάμβαναν χώρα οι εκτελέσεις. Ο Σάκης Σερέφας είχε ορίσει ως κύριο τόπο εκτελέσεων «μια χθαμαλή πλαγιά, πίσω από τη βορειοανατολική του πλευρά (σ.σ. του Επταπυργίου), εκεί όπου σήμερα απλώνεται η νεότευκτη ανατολική προέκταση των Συκεών, πάνω από την οδό Επταπυργίου στον οικισμό Ροδοχωρίου, πλάι σε ένα εγκαταλειμμένο εργοτάξιο απ’ τον καιρό της περιφερειακής, στα θεμέλια των μικρομεσαίων τετραώροφων της οδού Ομήρου, δηλαδή στον “συνήθη τόπον εκτελέσεων’’».

Στο βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου γίνεται αναφορά στην εκτίμηση του τοπικού ερευνητή Κώστα Νίγδελη πως δεν υπήρξε ακριβής και σαφώς προσδιορισμένος τόπος εκτελέσεων, αλλά «επρόκειτο για μία μεγάλη σε έκταση περιοχή που περικλείεται στο τετράγωνο των οδών Επταπυργίου, Ανθέων, Βερμίου και Ρέμματος. Εκεί στις διάφορες ρεματιές των μικρών λόφων στους πρόποδες του Καρά-Τεπέ, γίνονταν οι εκτελέσεις. Και ίσως για αυτόν τον λόγο το μνημείο της Εθνικής Αντίστασης βρίσκεται περίπου στο κέντρο της όλης έκτασης».

Με το σημείο ανεύρεσης των ομαδικών τάφων στη συμβολή των οδών Μιαούλη, Ομήρου και Κανάρη να επιβεβαιώνει μερικές από τις εκτιμήσεις και τον τάφο της Κούλας Ελευθεριάδου στο εγκαταλειμμένο κοιμητήριο του Αγίου Παύλου να χαράσσει το ανατολικό «σύνορο», έχουμε βάσιμες υποψίες ότι σε μεγάλο εύρος της περιοχής ανάμεσα στα δύο αυτά σημεία, υπάρχουν ακόμα εκατοντάδες σκελετοί αγωνιστών. Την εκτίμηση αυτή μας επιβεβαίωσαν και κάτοικοι της περιοχής, οι οποίοι μιλώντας μαζί μας, έκαναν λόγο για εργολάβους, οι οποίοι κατά τη διάρκεια δόμησης νέων κατοικιών τις προηγούμενες δεκαετίες, έκαναν τα στραβά μάτια όταν κατά τη διάρκεια της θεμελίωσης των κτιρίων έπεφταν πάνω σε σκελετούς, φοβούμενοι μήπως υπάρξει καθυστέρηση στο έργο.

Αναφέραμε και νωρίτερα για την όξυνση της βαρβαρότητας που συνόδευε τις συνθήκες εγκλεισμού αλλά ακόμα και τις ίδιες τις εκτελέσεις των αγωνιστών κατά την περίοδο του εμφυλίου πολέμου, κάτι που δεν αντανακλάται μόνο στους αριθμούς των εκτελεσμένων.

Τα γυμνά πτώματα, αποτέλεσμα της -σύμφωνα με πηγές- συμφωνίας της διοίκησης των φυλακών με ποινικούς κρατούμενους που σε αντάλλαγμα για το σκάψιμο των λάκκων έπαιρναν τα ρούχα των εκτελεσμένων, οι ομαδικοί τάφοι όπου οι εκτελεσμένοι στοιβάζονταν ο ένας πάνω στον άλλον στερούμενοι ακόμα και της αξιοπρεπούς τους ταφής και η άρνηση της δυνατότητας μεταφοράς των πτωμάτων από τις οικογένειες σε νεκροταφεία, αποτελούν μερικά μόνο από τα σημεία όπου μπορούμε να αναγνωρίσουμε την αναβάθμιση της φρίκης που βίωσε ο ελληνικός λαός.

Φρίκης, η οποία τα επόμενα χρόνια, επέβαλλε συνθήκες καθολικής σιωπής που έθρεφαν το τραύμα των συγγενών των άταφων εκτελεσμένων αγωνιστών και αγωνιστριών, αλλά και το μεγάλο συλλογικό τραύμα του λαού μας.

Η αποτίναξη της λήθης και της λοιδορίας και η ταυτόχρονη αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας είναι ένα πρώτο βήμα για την επούλωση του τραύματος αυτού.

Πρέπει να τολμήσουμε να κοιτάξουμε την ιστορία μας κατάματα, να κατανοήσουμε -παρά τον προσωπικό πόνο που επιφέρει- την τροπή που αυτή πήρε, να θάψουμε τους νεκρούς μας με τις τιμές που τους πρέπει, να αποκαταστήσουμε τη μνήμη τους πολιτικά, να αναστοχαστούμε αλλά πριν απ’ όλα να αρχίσουμε να μιλάμε για αυτό που επί δεκαετίες αποτελούσε συλλογική μας ενοχή:

Για την μεγάλη μας ήττα και συνάμα για το ότι το «έλεος» υπήρξε μία άγνωστη λέξη για τους διώκτες του λαού μας.

Αλλά και για το πώς αμέτρητες χιλιάδες άνθρωποι που ήθελαν -όσο ακριβώς θέλουμε και εμείς- να ζήσουν εν ειρήνη, να φτιάξουν οικογένειες, να μορφωθούν, να εργαστούν και να γνωρίσουν τον κόσμο, όπως η αλύγιστη Πατσιά, η μαχήτρια Ελευθεριάδου, η Κουγιουμτζή, ο Σαπρανίδης και ο Ακίνδυνος, η -ντυμένη νύφη- Θεοφανίδου, η 17χρονη Νικολαΐδου, ο Κορδέλλης, ο Δημητράκος, ο Σαχίνης, ο Ιερομόναχος Σπυρίδωνας. Άνθρωποι που τα έδωσαν ΟΛΑ έτσι ώστε να μετατρέψουν την ήττα εκείνη σε πρόπλασμα νίκης για τις επόμενες γενιές, σαρκάζοντας και περιφρονώντας τον θάνατο, αγαπώντας παράφορα και μέχρι τέλους τη ζωή.

Άνθρωποι απλοί, που όμως «τράβηξαν αποφασιστικά γι’ αυτό που πίστευαν για το λαό», που «προτίμησαν τον σωματικό θάνατο από τον φυσικό», που «ήξεραν για τι πεθαίνουν», που «πότισαν με το λιγοστό τους αίμα, το δέντρο της Εθνικής Ανεξαρτησίας, της Λαϊκής Ενότητας και Λευτεριάς».

———

Βιβλιογραφία

1. «Γεντί Κουλέ, η Βαστίλη της Θεσσαλονίκης», Σπύρος Κουζινόπουλος, Εκδόσεις IANOS, 2025
2. «Οι βαρκάρηδες: Η μηδενιστική ομάδα της Θεσσαλονίκης 1898-1903», Συλλογικό, Εκδόσεις Δαίμων του Τυπογραφείου, 2009
3. «Σε άνιση μάχη…», Γιώργος Φαρσακίδης, Ιδιωτική Έκδοση, 2012
4. «Μια απόφαση… μάχομαι μέχρι το τέλος», Τάσος Κατσαρός, Εκδόσεις Διάδοση, 2017
5. «Πτώματα και φαντάσματα στη Θεσσαλονίκη του εμφυλίου», Σάκης Σερέφας, Εκδόσεις Κέδρος, 1998