Πασχάλης Τερζής. Τα χρόνια περνούν, τα τραγούδια ταξιδεύουν: «Χάθηκε το φιλότιμο»

Αυθεντικός λαϊκός τραγουδιστής, από τους μεγαλύτερους, ο Πασχάλης Τερζής ερμήνευσε σπουδαία λαϊκά τραγούδια. Ο μεγάλος αυτός τραγουδιστής, με φωνή και ψυχή που τού άνοιξαν δρόμους να τραγουδήσει σχεδόν οτιδήποτε μπορεί να τραγουδηθεί, εμφανίστηκε στο προσκήνιο δισκογραφικά στις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν το κλασικό λαϊκό τραγούδι «ανέκρουε πρύμναν» κι ένα νέο είδος εξαπλωνόταν κυριαρχικά, ως είδος μαζικής κατανάλωσης παρά ως πολιτιστικό προϊόν. Και ήταν εκείνη η «επεισοδιακή» συνάντησή του με τον Χρήστο Νικολόπουλο, το 1981, στο ιστορικό κέντρο διασκέδασης «Στορκ», στη Θεσσαλονίκη, που του άνοιξε, επιτέλους, τον δρόμο για τη δισκογραφία…

Εκεί θα τον ακούσει ο μεγάλος λαϊκός συνθέτης  που έχει προσέλθει με τον Γιώργο Νταλάρα για ν’ ακούσουν κάποιο από τα πρωτοκλασάτα ονόματα. Ο διάσημος από τότε Χρήστος Νικολόπουλος, αφού ακούει εντυπωσιασμένος τον Πασχάλη Τερζή, του υπόσχεται να του γράψει τραγούδια και να του «βγάλει» τον πρώτο του δίσκο. Την ίδια υπόσχεση όμως ο Πασχάλης την έχει ακούσει κι άλλες φορές, από άλλους συνθέτες που στη συνέχεια τον ξεχνούσαν… Ο τραγουδιστής δεν πείθεται και,  απηυδησμένος, τα λέει «χύμα» στον Νικολόπουλο, που, όπως κατέγραψε η ιστορία, μιλούσε πολύ σοβαρά… Έτσι, το 1982 κυκλοφορεί ο πρώτος προσωπικός δίσκος του Πασχάλη Τερζή με τον τίτλο «Λέω», με δώδεκα λαϊκά τραγούδια σε μουσική Χρήστου Νικολόπουλου και στίχους Ευάγγελου Ατραΐδη και Γιάννη Βασιλόπουλου.

Εκείνη την εποχή το λαϊκό τραγούδι, όπως προείπαμε, βρισκόταν ήδη σε απαξίωση από τις δισκογραφικές εταιρείες που παραμέριζαν τους σπουδαίους λαϊκούς δημιουργούς, μουσικοσυνθέτες και στιχουργούς, «ξεπληρώνοντας» με αυτό τον τρόπο την τεράστια προσφορά τους, όχι μόνο στο ελληνικό τραγούδι, μα και στα κέρδη τους…

«Μας αγνοήσανε σαν να μην υπήρξαμε ποτέ. Και δεν είμαι μόνο εγώ. Είναι όλοι όσοι τους παραμέρισαν οι εταιρείες όταν αρχίσανε να ακολουθούν αυτή την τακτική: της παραγνώρισης του Λαϊκού Τραγουδιού. Αυτό για μένα είναι μια αχαριστία, μια αδικία.

Δε νομίζω ότι οι εταιρείες έβλεπαν τους δίσκους, εκτός από εμπόρευμα, και σαν καλλιτέχνημα. Εμείς οι συνθέτες, οι καλλιτεχνικοί διαυθυντές, οι μαέστροι, είχαμε μέσα μας την ιδέα της καλλιτεχνικότητας.

(…) Αλλά οι εταιρείες βλέπανε πάντα το κέρδος, το εμπόριο. Και θυμάμαι ότι ο Τάκης Λαμπρόπουλος έλεγε: “Δίσκος να ’ναι, να γυρίζει και να φέρνει λεφτά!”

Τα γεγονότα μιλούν από μόνα τους. Αφού μια μερίδα δημιουργών που υπήρχαν, ο Καλδάρας, ο Βίρβος, ο Μπακάλης, ο Άκης Πάνου, όλοι αυτοί παραμεριστήκανε, αυτό σημαίνει ότι οι εταιρείες το θέλανε το Λαϊκό Τραγούδι; Όχι δεν το θέλανε. Και το καταπολεμήσανε»…

Τα παραπάνω λόγια του μεγάλου λαϊκού συνθέτη Θόδωρου Δερβενιώτη, που αποτελούν τις τελευταίες γραμμές  του βιβλίου «Ο Θόδωρος Δερβενιώτης και το μετεμφυλιακό τραγούδι» των Νέαρχου Γεωργιάδη – Τάνιας Ραχματούλινα (εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2003), αποτυπώνουν την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί, χωρίς γυρισμό… Ο λόγος του συνθέτη, που στο παραπάνω απόσπασμα εκφράζει και την προσωπική πικρία, έχει τεράστια βαρύτητα. Ο Θόδωρος Δερβενιώτης (1922-2004) υπήρξε ο σημαντικότερος συνθέτης του μετεμφυλιακού λαϊκού τραγουδιού, και μαζί με τον στιχουργό Κώστα Βίρβο και τον λαϊκό βάρδο Στέλιο Καζαντζίδη, αποτελούν τη μυθική τριάδα του κοινωνικού λαϊκού τραγουδιού που άνθισε τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Αμέτρητα τραγούδια του έγιναν τεράστιες επιτυχίες ερμηνευμένα από τα μεγαλύτερα ονόματα του λαϊκού πενταγράμμου, ενώ παράλληλα υπήρξε επί σειρά ετών καλλιτεχνικός διευθυντής στις μεγαλύτερες δισκογραφικές εταιρείες…

Το 1986 κυκλοφορεί ο τρίτος προσωπικός δίσκος του Πασχάλη Τερζή, που ταυτόχρονα αποτελεί και τον τελευταίο του Θόδωρου Δερβενιώτη. Ο δίσκος φέρει τον τίτλο  «Εθνική Θεσσαλονίκης» και αποτελείται από 12 λαϊκά τραγούδια (έξι σε μουσική του Θόδωρου Δερβενιώτη και έξι σε μουσική του Χρήστου Νικολόπουλου), όλα σε στίχους του Λευτέρη Χαψιάδη. Αυτά που μάλλον ακούγονται περισσότερο είναι τα «Κι αν τελείωσε η αγάπη μας» και «Πώς να σε ξεχάσω μάνα» σε μουσική Χρήστου Νικολόπουλου και «Έχω εσένα κι όλα τα έχω» και «Χάθηκε το φιλότιμο» σε μουσική Θόδωρου Δερβενιώτη.

Πασχάλης Τερζής «Εθνική Θεσσαλονίκης» (1986) – Ο δίσκος

Η συνεργασία του Πασχάλη Τερζή με τον Θόδωρο Δερβενιώτη, πολλά από τα τραγούδια του οποίου έχει ερμηνεύσει ο Στέλιος Καζαντζίδης, επισφραγίζεται με την ερμηνεία έξι γνήσιων λαϊκών τραγουδιών, ανάμεσα στα οποία το θαυμάσιο ζεϊμπέκικο «Χάθηκε το φιλότιμο».

Αναφερόμενος στην ηχογράφηση του δίσκου αυτού, 20 χρόνια μετά, ο Πασχάλης Τερζής θα αφηγηθεί στην εκπομπή «Συναντήσεις» που παρουσίαζε ο μεγάλος στιχουργός Λευτέρης Παπαδόπουλος, ένα περιστατικό που άλλοι αναγνωρισμένοι τραγουδιστές μάλλον δεν θα τολμούσαν να ξεστομίσουν δημόσια, για να μη τσαλακώσουν την «εικόνα» τους… «Εκεί (εννοεί στο στούντιο) πήρα ένα μάθημα, από τον δάσκαλο, τον μεγάλο Θόδωρο Δερβενιώτη… Ήθελα να τον εντυπωσιάσω κι έκανα “διάφορα” μόλις μπήκα να τραγουδήσω τα τραγούδια… Τότε μου κάνει νόημα από το τζάμι (γράφαμε στο «Δράκο», στη Ριζούπολη), «έλα έξω παιδί μου, έλα έξω»… Ορίστε μαέστρο, του λέω. «Γιατί, παιδί μου, χλιμιντράς;» μου λέει, «ίσια τραγούδα, ίσια»… Μου είχαν κοπεί τα πόδια. Μπήκα μέσα και τραγούδησα όπως ήθελε ο μαέστρος. Μετά από χρόνια κατάλαβα τι μου έλεγε και πόσο δίκιο είχε»…

Στο τραγούδι αυτό ο Πασχάλης καταθέτει ψυχή, ξεδιπλώνει την ερμηνευτική του δεινότητα και, σε συνδυασμό με το μέταλλο της αυθεντικής λαϊκής φωνής του, κάνει ξεκάθαρο στον καθένα ότι έχουμε να κάνουμε με έναν τραγουδιστή που θ’ αφήσει εποχή. Ο τίτλος του δίσκου μάλλον… τον αδικεί. Με την αξία του ο Πασχάλης κερδίζει «κλήση» στην εθνική Ελλάδας (και όχι, μόνο, Θεσσαλονίκης), καθώς το ερμηνευτικό του εκτόπισμα θα απλωθεί πολύ σύντομα σε γεωγραφικά μήκη και πλάτη πολύ μακριά από την πόλη που γεννήθηκε και πρωτοδοξάστηκε…

Πασχάλης Τερζής, «Χάθηκε το φιλότιμο»

Χάθηκε το φιλότιμο

Αυτός ο κόσμος κι ο ντουνιάς
δεν είναι φίλε μου για μας.

Όλα ψεύτισαν σήμερα
αγάπες και φιλίες
κι ήρθανε δύσκολοι καιροί
για τους αισθηματίες.

Αυτός ο κόσμος κι ο ντουνιάς
δεν είναι φίλε μου για μας
κι όσοι γεννήθηκαν καλοί
ζούνε σε λάθος εποχή.

Αυτός ο κόσμος κι ο ντουνιάς
δεν είναι φίλε μου για μας.

Χάθηκε το φιλότιμο
στα χρόνια τα δικά μας
κι όσο κι αν ψάξεις δε θα βρεις
καρδιές σαν την καρδιά μας.

Αυτός ο κόσμος κι ο ντουνιάς
δεν είναι φίλε μου για μας.

Το «Χάθηκε το φιλότιμο» μοιάζει να γράφτηκε για τον Πασχάλη Τερζή. Ο ίδιος, στην ένδοξη διαδρομή του, τα χρόνια που ακολούθησαν, έδειξε ότι εκτός από τεράστιος τραγουδιστής είναι και ένα «πολύ καλό παιδί», όπως επισημαίνουν συνθέτες, στιχουργοί, συνάδελφοί του, γκαρσόνια σε κέντρα διασκέδασης, όσοι κατά καιρούς συνεργάστηκαν μαζί του ή βρέθηκαν στο διάβα του. Το ίδιο όμως ακούς και από τους χιλιάδες ακροατές-κοινωνούς των τραγουδιών του, τις αμέτρητες χιλιάδες ανθρώπους που τον αγάπησαν και τον λατρεύουν, και που η ζωή τούς έμαθε να ξεχωρίζουν το αληθινό από το ψεύτικο, μα εκτιμούν το αυθεντικό και να κλείνουν στην καρδιά τους όποιον δεν τους προδίδει. 

Τα ίδια αισθήματα έχουν εκφραστεί για τον στιχουργό του τραγουδιού «Χάθηκε το φιλότιμο», τον Λευτέρη Χαψιάδη (1953-2023), δημιουργό πολλών υπέροχων τραγουδιών, μεγάλων επιτυχιών, που συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους στιχουργούς του ελληνικού τραγουδιού. Ένας άνθρωπος σεμνός, χαμηλών τόνων, που δεν απασχολούσε τη δημοσιότητα παρά μόνο με τα τραγούδια του. Γι’ αυτό και όταν έφυγε από τη ζωή, τον περασμένο Οκτώβρη, ήταν πολλοί αυτοί που τότε γνώρισαν πράγματα (και πάλι λιγοστά) για τη ζωή και τη διαδρομή του…

Τραγούδια του, όμως, λίγο πολύ όλοι έχουμε σιγοτραγουδήσει, ακόμα και χωρίς να γνωρίζουμε ότι πρόκειται για δικά του «παιδιά». Από το θρυλικό «Μία είναι η ουσία», το διαχρονικό «Κάποια, κάπου, κάποτε», το συγκλονιστικό «Στο κουτούκι του γιαβρή», τα ξεσηκωτικά «Όταν χορεύεις μάτια μου», «Πήγα σε μάγισσες», «Χίλιες φορές», τα αγαπησιάρικα «Ευτυχώς στη ζωή που υπάρχεις κι εσύ», «Φαντασία μου πλανεύτρα», «Έρχομαι και σ’ ανταμώνω» και πολλά πολλά ακόμα (525 τραγούδια του βρίσκονται καταχωρημένα στην ΑΕΠΙ).

Συνεργάστηκε με μουσικοσυνθέτες όπως: Θόδωρος Δερβενιώτης, Τάκης Σούκας, Θανάσης Πολυκανδριώτης, Χρήστος Νικολόπουλος, Νίκος Καρανικόλας, Νίκος Καρβέλας, Στέλιος Βαμβακάρης, Τάκης Μουσαφίρης, Αντώνης Ρεπάνης, Θεόδωρος Καμπουρίδης κ.ά. Ο Στέλιος Καζαντζίδης, ο Πασχάλης Τερζής, ο Μανώλης Αγγελόπουλος, ο Δημήτρης Μητροπάνος, ο Γιώργος Νταλάρας, ο Μανώλης Μητσιάς, η Χαρούλα Αλεξίου, ο Γιάννης Πάριος, η Γλυκερία, η Κατερίνα Στανίση, ο Στράτος Διονυσίου, η Ρίτα Σακελλαρίου, ο Ηλίας Μακρής, ο Μιχάλης Μενιδιάτης, ο Μιχάλης Δημητριάδης, ο Γιώργος Σαρρής, ο Μάριος Κώστογλου, ο Γιώργος Καμπουρίδης και πολλοί άλλοι. ερμήνευσαν τραγούδια του – και συγγραφέα – Λευτέρη Χαψιάδη.

Κλείνοντας την αναφορά μας στο «Χάθηκε το φιλότιμο», στους δημιουργούς και στον ερμηνευτή του, αξίζει να παραθέσουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα (ενδεικτικό της κατάστασης που επικρατούσε στις μεγάλες δισκογραφικές εταιρείες) από παλαιότερο αφιέρωμα του Θανάση Γιώγλου στον Θόδωρο Δερβενιώτη και στον δίσκο του Πασχάλη Τερζή, «Εθνική Θεσσαλονίκης», στην ιστοσελίδα ogdoo.gr , που έχει άμεση σχέση με όσα προαναφέρθηκαν. Γράφει: «Όπως μας εκμυστηρεύθηκε ο Λευτέρης Χαψιάδης, ο Μάτσας έβγαλε με το ζόρι αυτόν τον δίσκο, δεν τον προώθησε καθόλου, αφού δεν πίστευε καθόλου στον Τερζή, ενώ στη συνέχεια έδωσε απαλλακτικό στον τραγουδιστή, προκειμένου να πάει σε άλλη εταιρεία. Πολλά χρόνια αργότερα βέβαια, όπως μας είπε και πάλι ο στιχουργός, ο Μάτσας έδωσε στον Τερζή 300.000.000 δραχμές και τον ξαναπήρε στην εταιρεία του»…

***

ΥΓ. 1: Το 1965 κυκλοφορεί σε δίσκο 45 στροφών άλλο τραγούδι με τίτλο «Χάθηκε το φιλότιμο». Ο δίσκος φέρει την υπογραφή «Κ(ώστα). Βίρβου» και σημειώνεται πως η ηχογράφηση γίνεται «συνοδεία λαϊκής ορχήστρας – Δ/σις: Θ. Δερβενιώτη». Το ερμηνεύει ο Βαγγέλης Περπινιάδης:

«Χάθηκε το φιλότιμο στην εποχή που ζούμε
κι όλοι να κάνουνε κακό στον άλλον προσπαθούνε…»

***

ΥΓ. 2: Το 1966 με ίδιο τίτλο κυκλοφορεί επίσης σε δίσκο 45 στροφών ένα άλλο τραγούδι, αυτό σε μουσική του ανερχόμενου τότε Τάκη Σούκα και στίχους Ηρακλή Παπασιδέρη. Το ερμηνεύει η Πόλυ Πάνου:

«Χάθηκε το φιλότιμο από την κοινωνία
ο κόσμος έγινε κακός και δεν υπάρχει πια καλό
ζούμε στην πονηρία…»

Τα χρόνια περνούν, τα τραγούδια όχι… και από 26/10/2020 νέα ονομασία: Τα χρόνια περνούν, τα τραγούδια ταξιδεύουν… Τι κι αν γράφτηκαν πριν από πολλά χρόνια, κάποια τραγούδια συνεχίζουν να  συγκινούν, να συντροφεύουν τις μικρές και μεγάλες στιγμές των ανθρώπων, να εκφράζουν τις αγωνίες, τον πόνο και τα όνειρά τους, να εμπνέουν τους αγώνες τους.

Η στήλη, χωρίς να διεκδικεί το αλάθητο ή τον τίτλο του «ειδικού», «παίζει» τραγούδια που γράφτηκαν για τον έρωτα, την αγάπη, το μεροκάματο, τη μετανάστευση, τον αγώνα για λευτεριά και για καλύτερη ζωή. Τραγούδια γραμμένα από ποιητές, αλλά κι από δημιουργούς που δεν διάβασαν ποτέ στη ζωή τους ποίηση… Ανασκαλεύοντας το παρελθόν και ψηλαφώντας την ιστορία τους, πότε γράφτηκαν, σε ποιες συνθήκες, από ποιους πρωτοτραγουδήθηκαν, ποιοι τα τραγουδούν στις μέρες μας.

Χωρίς διαχωρισμούς, χωρίς αποκλεισμούς, τραγούδια ελληνικά και «ξένα», με γνώμονα ότι, εκτός από το να θυμίζουν εικόνες από το παρελθόν, συναρπάζουν τις αισθήσεις, γεννούν συναισθήματα, εμπνέουν και συγκινούν σήμερα.

Κατιούσα