Πανάρχαιες τοπικές ρίζες τα τραγούδια των Βλάχων
Γράφει ο Αντώνης Μπουσμπούκης*
Ο Γιώργος Έξαρχος, από το Καλοχώρι Λάρισας, είναι συνταξιούχος καθηγητής στο Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδας. Η καινούργια-του εργασία εμπλουτίζει τον χώρο της βλαχολογίας με το 1197 σελίδων πυκνογραμμένο έργο-του ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΑΡΜΑΝΩΝ – ΒΛΑΧΩΝ (Μουσικο-λαογραφική Μελέτη – Ανθολογία). Έκδοση Περιφέρειας Θεσσαλίας, Θεσ/νίκη 2022.
Ακαταπόνητος οδοιπόρος στον ατέρμονα δρόμο της έρευνας, που έχει χαράξει εδώ και χρόνια, θυμίζει τους «Βλάχους οδίτες», τους στρατοκόπους που με τα καραβάνια-τους διέσχιζαν ακατάπαυστα Βαλκάνια κι Ευρώπη, καθώς το εμπορομεταγωγικό-τους βεληνεκές έφτανε μέχρι τη Β. Φινλανδία, όπου συναντάμε σήμερα την από παλιά εκεί εγκατάστασή-τους. Παρόμοια με τις εργατικές μέλισσες, σύναζαν και αυτοί το «μέλι» της Ευρώπης, όχι μόνο σε «χρυσά δίστηλα», αλλά και σε πνευματικά αγαθά (ιδέες, βιβλία, γνώσεις).
Στα πνευματικά αγαθά εντάσσονται και τα δημοτικά τραγούδια (ηρωικά, ακριτικά, ερωτικά, λυρικά κ.ά.). Άλλα, μεταξύ αυτών, ήταν από ακούσματα σε αστικά κέντρα της Ελλάδας και άλλα καθαρά δικές-τους δημιουργίες, καθότι δίγλωσσοι και όχι μόνο. Το τραγούδι για τον αγωγιάτη και τον βοσκό ερχόταν δεύτερο μετά την ανάγκη για αναπνοή. Το ζητούσε η μακρινή στράτα του πρώτου και το ειδυλλιακό μοναχικό τοπίο του δεύτερου. Οι Βλάχοι – Αρμάνοι συντηρούν ζωντανούς και τους δωρικούς κύκλιους λαϊκο-θρησκευτικούς χορούς. Φωτογραφίες-τους δημοσιεύει ο Γ.Ε., καθώς τους κλωθοφέρνουν τον Δεκαπενταύγουστο πάνδημα και πατροπαράδοτα μόνο μ’ ελληνικά τραγούδια, χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων, όπως γίνεται και με την ορθόδοξη λατρεία.
Εξαίρεση αποτελεί ο χορός cânicŭ, που εκτελείται με συνοδεία μουσικών οργάνων, στο Περιβόλι της γρεβενιώτικης Πίνδου, προγονικό χωριό του Γ.Ε. . Αυτός χορεύεται στις 26 Ιουλίου, γιορτή της αγίας Παρασκευής, της αγίας των Βλάχων, της βλαχιστί Stâ Vinjire «Αγία Αφροδίτη» ως ουράνια επικάλυψη… Ο χορός cânicŭ – από τη λ. cane «σκύλος» – είναι αναλογικός σχηματισμός προς το ελλην. κυνικός (ενν. χορός). Η αρχή του – όχι τυχαία – ανάγεται στην περίοδο των κυνικών καυμάτων. Ο χορός απέβλεπε – πολύ πιθανόν – στην αποτροπή-τους, καθώς ο καύσωνας απειλούσε το χορτάρι των κοπαδιών-τους. Από τη Θεσσαλία, άλλωστε, ξεκίνησε προσκεκλημένος ο αρχαίος θεουργός και βοσκός Αρισταίος και πήγε στην Κέα / Τζιά, όπου επικαλέστηκε τον Ικμαίο Δία, που ανταποκρίθηκε με τον ευεργετικό υετό / βροχή, σώζοντας το νησί από τη μάστιγα της ξηρασίας από αιτία τα κυνικά καύματα. Άλλωστε, κύων δηλώνει, κατά τον Ησύχιο, το άστρο Σείριος, τον ουράνιο κύνα, αλλά και το αποκορύφωμα του καύσωνα.
Η εργασία που εκδόθηκε το 2022 έχει αφετηρία το 1982, «… όταν – τότε – στο περιοδικό «Ντέφι» έγραψα σε δύο συνέχειες το κείμενο Οι Κουτσόβλαχοι / Βλάχοι και τα τραγούδια-τους, που προκάλεσε αίσθηση και θετικά σχόλια κι αναφορές σε εφημερίδες και ραδιοφωνικές εκπομπές. Από τότε, με απασχόλησε η ολιστική προσέγγιση του θέματος για το οποίο συνέλεγα υλικό και, όταν μου δινόταν κάποια ευκαιρία, εξέθετα τη γνώση-μου που ήταν απόρροια των μελετών και του υλικού με τεκμηρίωση των θέσεών-μου. Πριν λίγα χρόνια ολοκλήρωσα πολύχρονη έρευνα για τους Αρμάνους – Βλάχους, και γνωρίζω πλέον άριστα ποιοι και τι είναι οι Βλάχοι, και είπα να ολοκληρώσω και την έρευνα στο θέμα «Τα δημοτικά τραγούδια των Βλάχων» (σελ. 21).
Σημειώνω ότι τα δύο ανωτέρω έργα – πιο πολυσέλιδο αυτό για τους Αρμάνους – Βλάχους από το υπό παρουσίαση έργο-του – είναι απότοκα ερευνητικού μόχθου, που μόνον ένας σαν τον Γ.Ε. θα μπορούσε να φέρει σ’ επιτυχημένο πέρας. Η πραγματικά ολιστική προσέγγιση του θέματος από τον Γ.Ε., επιβάλλει πολύπτυχη παρουσίαση που, ωστόσο, η οικονομία του χώρου της φιλόξενης ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ δεν μας το επιτρέπει, έστω και περιληπτικά. Γι’ αυτό, περιορίζομαι μόνο σ’ ένα από τα αποδεικτικά στοιχεία, ότι τα τραγούδια των Βλάχων έχουν πανάρχαιες τοπικές ρίζες. Και αυτό είναι το στοιχείο του ανημιτονισμού στη μουσική-του.
Γράφει σχετικά η εθνομουσικολόγος Δρ. Αθηνά Κατσανεβάκη: «… μπορούμε να υποστηρίξουμε με αρκετή σιγουριά ότι για τον ελληνικό χώρο το φαινόμενο του ανημιτονισμού είναι όχι απλώς γηγενές για τη σημερινή εποχή, αλλά μία από τις αρχαϊκότερες μουσικές μορφές που συνδυάζεται με άλλα εξίσου αρχαϊκά στοιχεία που η παρουσία-τους μαρτυρείται από την προϊστορική αρχαιότητα αναγόμενη σε μυθικά πρόσωπα, τα οποία όμως μετά από τις σημερινές ιστορικές και αρχαιολογικές έρευνες μας ανάγουν σε συγκεκριμένα γεγονότα και περιόδους. Το φαινόμενο αυτό φαίνεται ότι διατηρήθηκε στις ορεινές ζώνες, και ο ορεινός όγκος της Πίνδου μαζί με την ορεινή φύση της Ηπείρου γενικότερα, είναι τα κύρια αίτια της σχεδόν κατά αποκλειστικότητα διάσωσής-του σε αυτές τις περιοχές». Και ο Γ.Ε. συμπεραίνει: «Γι’ αυτό η μουσική και τα τραγούδια των Αρμάνων – Βλάχων συνιστούν «Καλή και Ελληνική Μουσική» (σελ. 21).
Σημ.: Στις 24 σελίδες των ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ περιλαμβάνονται ονόματα αρχαίων και νεότερων σοφών κι ερευνητών που έγραψαν για τη μουσική και το τραγούδι. Τα είδη τραγουδιών καταχωρούνται κατά θεματικές ενότητες, όπου κάθε τραγούδι βλάχικο ή ελληνικό, σημειώνεται ξεχωριστά στην αντίστοιχη σελίδα, και όπου το επιπλέον κύρος το προσλαμβάνει με την παράθεση της μουσικής-του σημειολογίας. Πολλά τραγούδια της συλλογής του Γ.Ε. συνυφαίνονται με γιορτές, έθιμα, κοινωνικά γεγονότα, δηλ. με τη λαογραφία. Κοντολογίς ένας πλούτος πνευματικός κι αισθητικός, που τη γεύση-του δεν πρέπει να στερηθεί κανείς…
*Ο Αντώνης Μπουσμπούκης είναι ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας στο Α.Π.Θ.
————
Σημείωση: Κείμενα και μελέτες του Γιώργη Έξαρχου στη Φαρέτρα μπορείτε να διαβάσετε στον σύνδεσμο που ακολουθεί:
