Χάικου / Ανθολογία Ιαπωνικής Ποίησης (12ος ‒ 21ος αι.) / Μετάφραση από τα Ιαπωνικά // Γιώργος Μακρίδης – Ηλίας Τσέχος / 2025

Γιώργος Μακρίδης

Ρωτώντας «Τι είναι Ιαπωνική Ποίηση;»  στο αναγνωστικό κοινό, θα λαμβάναμε σε συντριπτικό ποσοστό την απάντηση «Χάικου» και ίσως να ακούγαμε τα ονόματα Μάτσουο Μπασό ή Γιασουνάρι Καβαμπάτα. Αυτό είναι αποτέλεσμα της συλλήβδην μετάφρασης της Ιαπωνικής Ποίησης στην Ελλάδα από άλλες γλώσσες (Αγγλικά, Γαλλικά). Κάποιος μπερδεύεται εύκολους με τους όρους χάικαϊ, χόκκου και χάικου, επειδή τα τρία είδη συγγενεύουν ως δομή 5/7/5 συλλαβών. Από την άλλη, η διαίρεση σε τρίστιχα αποτελεί ευρωπαϊκή ”εφεύρεση” τού 19ου αι., ενώ στα Ιαπωνικά, ας το ξεκαθαρίσουμε, τα χάικαϊ, χόκκου και χάικου δεν είναι τρίστιχα. Είναι ποιήματα που  μονόστιχα, γραμμένα κάθετα, από πάνω προς τα κάτω. Ιστορικά λοιπόν το χάικαϊ του 12ου αιώνα, γέννησε το χόκκου τού Μπασό, τον 17ο αιώνα, το οποίο οδήγησε στο χάικου του 19ο αιώνα, και αυτό επικρατεί. Η προσπάθειά μας δεν θα μπορούσε να ευδοκιμήσει, αν δεν είχαν αναδείξει το χάικου Έλληνες λογοτέχνες, ο Καζαντζάκης, ο Σεφέρης, ο Αντωνίου και νεότερων. Στην Ιαπωνία σήμερα το χάικου παραμένει ζωντανό. Επίσημοι φορείς  διοργανώνουν εκδηλώσεις συγγραφής χάικου, γίνονται ξεναγήσεις στις τοποθεσίες έμπνευσης των  ποιητών, Μπασό, Ίσσα, Σίκι, και άλλων, όπου και απαγγέλλονται χάικου.

Χαίρομαι ιδιαίτερα τη συνεργασία με τον Ηλία Τσέχο, που ενώνει τα τέσσερα σημεία του Ορίζοντα, τις τέσσερεις εποχές των Ποιήσεων, στην γλωσσική ζωντάνια, την νοηματική λιτότητα, το μεγάλο ποιητικό βάθος και την υπέρβαση της κρυπτότητας στις πρωτογενείς μεταφράσεις. Το έργο τού ποιητή, μισό αιώνα τώρα, συνοδεύεται με στοιχεία μύησης στις ποιητικές ενδοχώρες της Ανατολής και σε ψηφίδες από την απολλώνια χαρτογράφηση της Δύσης. Είναι καθημερινή η παρουσία του στα μονοπάτια τού υπερβατικού ψυχισμού, που επιτρέπουν την απόδοση χωρίς μεγαλεπήβολα λόγια. Η φυσική παρουσία τού καυστικού, ειρωνικού, εξομολογητικού τόνου, με την απαλή αυστηρότητα τής ιαπωνικής φόρμας, ακουμπά στη υψηλόβαθμη λεξιπλαστική ικανότητά του και στη γνήσια εμπειρία της «γυμνασμένης ματιάς» να στήνει τις αναγκαίες σκάλες που υπερβαίνουν τοίχους a priori υψωμένους από τη γλωσσοπενία. Ο λυρικός τόνος τού Τσέχου, ως ο τελευταίος εαρινός μας αγροφύλακας, συντονίζει τα αναγνωστικά βήματα προς οικεία ποιητικά σύμπαντα, ξεπροβάλλοντας όλο και περισσότερο προς ένα ξέφωτο πρωτόγνωρο  ποιητικών εκρήξεων.

☙❧

Ηλίας Τσέχος

Ήρθε ο καιρός να ταξιδέψουμε, μετά τους δύο τόμους Ανθολογίας Ποντιακής Ποίησης και ο Γ΄ τόμος που ετοιμάζεται, στην Ανθολογία Χάικου της Ιαπωνικής Ποίησης (12ος – 21ος), τεσσάρων περιόδων, με ενδεικτικά Χάικου μεταφρασμένα από την Ιαπωνική γλώσσα, από τον Γιώργο Μακρίδη, που είναι και το θέμα διπλωματικής του στη Φιλοσοφική Σχολή Θεσσαλονίκης, χρεώνοντάς με τη μεταφορά τους στα νεοελληνικά και τον ευχαριστώ ιδιαίτερα, για το νέο, απρόσμενο, μαγικό ιαπωνικό ταξίδι, το δύσκολο και το ”εύκολο” ταυτόχρονα Χάικου καπετανέικο  μου!

Ένα βιβλίο που θα θορυβήσει ελληνικές θάλασσες, ολύμπιους αέρηδες, μαγικές ”ασκήσεις” στη νεοελληνική γλώσσα, στην αυριανή ποίηση, αγγίζοντας και χαϊδεύοντας το μεγαλείο των Αρχαίων Ελληνικών Επιγραμμάτων! Κόπος αντάξιος Ανατολής και Δύσης Εξακοσίων Χάικου, με ένα καθ΄ όλα γενναίο και πολύτροπο αγκάλιασμα τού Γιώργου Μακρίδη των  μητρικών τοπίων Χάικου!

Βιβλικός θησαυρός, η συνεργασία με τον Γιώργο Μακρίδη… Υποκλίνομαι ανταμώματός μας στην αιωνιότητα 5/7/5 συλλαβών, τριστίχως, που σε μία ανάσα τους γεννούν και κουβαλούν τα του κόσμου, αλλάζοντας πρόσωπα, χρώματα, υγρασίες, θεάσεις, κάθε στιγμής επί σωμάτων.

☙❧

Δείγμα Γραφής!

Α΄ Περίοδος ‒ Το Χάικαϊ (12ος – 17ος αι.)

Ιστορικά ο Ιαπωνικός Πολιτισμός δέχτηκε επιδράσεις από τον Κορεατικό και τον Κινεζικό Πολιτισμό, ζυμώθηκε μαζί τους, σχηματίζοντας την οντογενετική λογοτεχνική ταυτότητά του. Από τον 12ο αι. εμφανίστηκαν ποιητές με γλωσσικές και θεματικές αξιώσεις, από τις οποίες γεννήθηκε ο «δηκτικός στίχος», δηλαδή το χάικαϊ, με αρχικές μορφή 5/7/5/7/7 συλλαβές. Φτάνοντας στα τέλη τού 16ο αι. το χάικαϊ αναδεικνύει τη μορφή 5/7/5 συλλαβών και καθιερώνεται στις ποιητικές εκδοτικές συλλογές.

手

を

つ

い

て

歌                                  Χέρια απλώνει

申                            Κι αρχίζει τραγούδι

し                                  Το βατραχάκι

上

ぐ

る

蛙

か

な

     ❧                              

花

の

香

を

偸                          Ανθεστήρια

み                      Νιώθω; Ή τις αστραπές,

て                          Τις καταιγίδες;

走

る

嵐

か

な

月

に

柄

を

さ

し

た

ら                          Αν Φεγγάρι μου

み                      Με λαβή στολιζόσουν,

て                          Βεντάλια θα ’σουν!

ば

善

き

団

扇

か

な

     ❧                                  

声

な

く

ば

鷺

こ                          Ο ερωδιός

そ                      Χωρίς το κελάηδημα

雪                          Χιόνι θα ήταν

の

一

つ

く

ね

     ❧                                      

花

よ

り

は

団

子                          Δες αζαλέες!

と                      Πιότερο λες το φαΐ

誰                          Απ’ τα λουλούδια;

か

い

は

つ

ゝ

じ

Άρακιντα Μόριτακε (1472 – 1549)

青

柳

の

眉

か                          Ιτιά ανθισμένη!

く                      Κοσμείς στο πρόσωπό σου

岸                         Το περιγιάλι

の

額

か

な

     ❧                                      

落

花

枝

に

か

へ                          Πέταλα πέφτουν

る                      Και μοιάζουν οι πτώσεις

と                          Σαν πεταλούδες

見

れ

ば

胡

蝶

か

な

     ❧                                      

花

よ

り

も

鼻

に                          Το άρωμά σου

あ                      Γεννιέται στη μύτη μας

り                          Άνθος ωραίο!

け

る

匂

ひ

か

な

Μάτσουναγκα Τέτοκου (1571 – 1653)

雲

は

蛇

呑

み

こ

む                          Σύννεφα φίδια

月                      Ρουφούν και το φεγγάρι

の                          Και το βατράχι

か

へ

る

か

な

花

の

枝

さ

し                          Κλαδί με άνθη

も                      Κρεμιέται περήφανα

自                          Απ’ το μπαμπού του

慢

の

竹

の

☙❧

Β΄ Περίοδος ‒ Χόκκου (17ος αι.)

Η συνθετότητα τής μεγάλης σύλληψης έφερε στο προσκήνιο την ανάγκη  απελευθέρωσης εκφραστικών  κανόνων, έτσι που, από το χάικαϊ άνοιξε ο δρόμος δόθηκε προς το χόκκου. Ως μορφή ανεξάρτητη συγκροτήθηκε θεματικά, υφολογικά και αισθητικά από τον Μπασό. Τότε έγινε και σύνδεση με το ύφος του Ζεν, θέλοντας η Ποίηση να προσεγγίζει ολικά το Πραγματικό. Ο Μπασό αξιοποίησε και τους προηγούμενους ποιητές και τη σύγχρονή ιστορική του πραγματικότητα. Ταξίδευε ακούραστα συζητώντας για ποικίλα θέματα και εμπλούτιζε το έργο του με ιστορίες και στοιχεία τοπικών διαλέκτων. Τα ταξιδιωτικά του ημερολόγια αποτυπώνουν ποιητικότατα τις εντυπώσεις του, σχηματίζοντας τον Μπασοϊκό στοχασμό δυνατά. Αναζητούσε νέες γλωσσικές και θεματικές κατευθύνσεις, και διαπνεόμενος από υπαρξιακό αυθορμητισμό απέκλειε κάθε αποκλεισμό εκφάνσεων.

Μάτσουο Μπασό (1644 – 1694)

道

の

べ

の

木

槿

は                          Το άλογό μου

馬                      Τον ιβίσκο μασάει

に                          Δίπλα, στον δρόμο

食

わ

れ

け

り

     ❧                                      

夏

草

や

つ

わ

も

の                          Φύλλα θερινά,

ど                      Όλοι οι σαμουράι

も                          Σαν μύθος πλέον

が

夢

の

あ

と

     ❧                                   

行

春

や

鳥                          Άνοιξη φεύγεις

啼                      Κλαίνε πουλιά, τα ψάρια

魚                          Υγραίνουν μάτια

の

目

は

泪

     ❧                                    

笠

嶋

は

い

づ

こ                          Αχ! Kawajima

さ                      Τέτοιον καιρό και μήνα

月                          Στους λασπόδρομους!

の

ぬ

か

り

道

     ❧                                    

涼

し

さ

を

我

宿                          Καλοδροσίτσες

に                      Που σπίτι τις κάναμε

し                          Πάνε οι ξάπλες!

て

ね

ま

る

也

     ❧                                    

ま

ゆ

は

き

を

俤                          Βουρτσίτσα φρυδιών

に                      Ζωγραφίζει εικόνες

し                          Ατρακτυλίδων!

て

紅

粉

の

花

     ❧                                    

閑

さ

や

岩

に                          Και απολύτως

し                      Δονούν στα κατσάβραχα

み                          Φωνές τζιτζικιών

入

蝉

の

声

     ❧                                    

涼

し

さ

や

ほ

の                          Στο Μαύρο Φτερό

三                      Χνουδίσια πανσέληνος

日                          Ολοαφράτη!

月

の

羽

黒

山

     ❧                                   

雲

の

峯

幾                          Στο σεληνόφως

つ                      Αχού πώς γκρεμίζονται

崩                          Βουνά συννέφων!

て

月

の

山

     ❧                                    

語

ら

れ

ぬ

湯

殿                          Καταβρεγμένος

に                      Και κλαίω και άλαλος

ぬ                          Στο Λουτροβούνι

ら

す

袂

か

な

     ❧                                    

桜

よ

り

松

は                          Τρεις μήνες πάνε

二                      Απ’ το κερασομάζεμα,

木                          Πεύκο πού είσαι;

を

三

月

越

シ

☙❧

Γ΄ Περίοδος ‒ Οι επίγονοι του Μπασό (17ος – 19ος αι.)

Κούσακαμπε Κιόχακου (; – 1696)

武

隈

の

松

み                          Το Μέγα Πεύκο

せ                      Στο Τόκυο δείξετε

申                          Αχ! Κερασιές μου

せ

遅

桜

Κάβαϊ Σόρα (1649 – 1710)

剃

捨

て

黒                          Μα ξυρίζομαι

髪                      Όρος Μελαχρινό μου

山                          Χλωροφορώντας 

に

衣

更

     ❧                               

松

嶋

や

鶴

に

身                          Στη Matsushima

を                      Στέργεις μικρέ μου κούκε

か                          Γεράνου χάρη!

れ                          

ほ

と

ゝ

ぎ

す

     ❧                                      

卯

の

花

に

兼

房                          Σαν λευκά άνθη

み                      Θωρώ σε, Kanefusa,

ゆ                          Με τ΄ άσπρα μαλλιά!

る

白

毛

か

な

     ❧                                      

蠶

飼

す

る

人

は                          Αρχαίες μορφές,

古                      Τον μεταξοσκώληκα

代                          Όσοι εκτρέφουν!

の

す

が

た

哉

Τάκαραϊ Κίκακου (1661 – 1707)

月

や

た

た

み

の                         Φέγγος γιομάτο!

上                      Και στο πάτωμα σέρνουν

に                          Ίσκιοι των πεύκων

松

の

か

げ

Γιόσα Μπούσον (1716 – 1783)

雨

の

日

や

都                          Ημέρες βροχής

に                      Στην πρωτεύουσα, πέρα

遠                          Στ’ αγροτόσπιτα

き

桃

の

や

ど                                      

瘠

蛙

負

け

る

な                           Βρε βατραχάκι

一                       Μην φοβηθείς. Ήρθε

茶                           Ο Ίσσα σιμά

こ

れ

に

あ

り

     ❧                                      

雪

と

け

て

村                          

い                           Λιώνει το χιόνι

っ                       Το χωριουδάκι όλο

ぱ                           Γεμίζει παιδιά              

い

の

子

供

か

な

     ❧                                      

あ

り

が

た

や

衾                          Να το! Καλώς το

の                      Χιονίζει, σκεπάζοντας

雪                          Τους παραδείσους

も

浄

土

か

ら

☙❧

Δ΄ Περίοδος ‒ Χάικου (19ος – 21ος αι.)

Το 1889 ο ποιητής Μάσαοκα Σίκι (1867–1902) δημιουργεί τον νεολογισμό «Χάικου». Αναζητεί τη γλωσσική και θεματική υπέρβαση της παράδοσης και την ελευθερία της αισθητικής απόλαυσης. Παράλληλα με τον Μπασό, κατάφερε το χάικου να το απλώσει οικουμενικά με το εκτόπισμά του, ώστε να γράφονται σήμερα στην Ιαπωνία, εκατομμύρια χάικου στον ρυθμό της καθημερινή γλώσσας. Ας καταγραφεί ότι από την Παλινόρθωση (1868‒1912) κι έπειτα, χάνεται ανεπαίσθητα η Ιαπωνική ταυτότητα τών Χάικου, η κατακόρυφη γραφή τους, σε εγχώριους και ξένους  σύγχρονους λογοτέχνες. 

Μάσαοκα Σίκι (1867 – 1902)

春

の

日

や

人

何

も                                Άνοιξη που ’ναι

せ                           Κι οι άνθρωποι άπραγοι

ぬ                               Στο χωριουδάκι

小

村

か

な

     ❧                                      

枯      

の    明

中    治                

居    年,                     Κλειστός μέσα στο σπίτι

や    冬,                         Ερημωμένος

村    袋                

一    井

つ

     ❧                                      

枯

れ    明

盡    治