Το κείμενο του Τάκη Γκαλαΐτση είναι από την περσινή παρουσίαση του βιβλίου στη Βέροια και δημοσιεύεται με αφορμή την αυριανή στη Θεσσαλονίκη.
—————
Ο Μάριος Πλωρίτης, σε επιφυλλίδα του τη δεκαετία του ’80 , αφού ενέταξε δυνητικά και τους πανεπιστημιακούς στον κύκλο των πνευματικών ανθρώπων , σημείωσε πολύ εύστοχα: 
Πνευματικός άνθρωπος που πιστεύει πως είναι «επαρκής καθ’ εαυτόν» είναι στείρος εγωιστής και άγονος ομφαλοσκόπος. Ο αληθινός πνευματικός άνθρωπος όχι μόνο στοχάζεται για τον εαυτό του και τους άλλους, μα και κάτι περισσότερο: δρα για τους άλλους. Όσο σοφός, όσο «ευλογημένος» κι αν είναι, άμα παραμένει αδρανής, καταντά άχρηστος. Σ’ αυτόν προπάντων εφαρμόζεται το περιλάλητο του Λάιμπνιτς: «Ό,τι δε δρα, δεν υπάρχει».
Ο καθηγητής Κοινωνικής Λαογραφίας του πανεπιστημίου Ιωαννίνων και λογοτέχνης Βασίλης Νιτσιάκος , με το βιβλίο του Εθνο-οικο-τοπικά, που εκδόθηκε το Φλεβάρη του 2022 από τις εκδόσεις Ισνάφι και το οποίο έχω την τιμή να παρουσιάσω μαζί με τον ακάματο λαογράφο και ερευνητή φίλο Γιώργο Μελίκη, ουσιαστικά υλοποιεί στην πράξη τη ρήση του Πλωρίτη. Δηλώνει παρών στο δημόσιο βίο και στα κοινωνικά πράγματα, προβληματίζεται και στοχάζεται με “αρετήν και τόλμην” σε επίκαιρα και διαχρονικά ζητήματα, προκαλεί το δημόσιο διάλογο, ξεφεύγει από τον ακαδημαϊσμό και συνδιαλέγεται με το ευρύ κοινό για ζητήματα της επικαιρότητας , είναι ακράδαντη πίστη του , όπως εξάλλου το αναφέρει στον πρόλογο του βιβλίου, ‘‘πως οι επιστήμονες πρέπει να είναι στην κοινωνία και μέτοχοι και υπόλογοι. Και να κρίνουν και να κρίνονται…” .
Τον Βασίλη Νιτσιάκο τον γνωρίζω από τη μακρινή δεκαετία του ’80, όταν με πρόταση του Συλλόγου Βλάχων Βέροιας τον είχαμε ομιλητή σε Αντάμωμα των Βλάχων στο Σέλι. Έκτοτε παρακολουθώ, όσο το επιτρέπουν οι δυνατότητές μου , την επιστημονική , πνευματική και κοινωνική του δράση. Με σπουδές στη Φιλολογία, τη Λαογραφία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία στα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων, Ληντς και Καίμπριτζ έχει να επιδείξει τεράστιο επιστημονικό έργο, που τον καταξιώνει στην επιστημονική κοινότητα, ελληνική και ξένη.
Βέβαια ο Βασίλης Νιτσιάκος έχει να επιδείξει και λογοτεχνικό έργο που η συζήτηση για αυτό δεν είναι του παρόντος. Η πόλη της Βέροιας τον γνώρισε τον περασμένο Ιούλη – σε εκδήλωση της ΚΕΠΑ- από την παρουσίαση του πρωτοποριακού λευκώματος – cd, του “o lele ω λέλε”, σε συνεργασία με το Σούλη Λιάκο, με τραγούδια βασισμένα σε στίχους δικούς του στη βλαχική γλώσσα!
Αλλά ας μπούμε στο θέμα. Το βιβλίο που σήμερα παρουσιάζουμε περιλαμβάνει εβδομήντα ένα (71) άρθρα – δοκίμια θα έλεγα εγώ – που γράφτηκαν για εφημερίδες και ιστότοπους ευρείας κυκλοφορίας – ανάμεσά τους και η τοπική φιλόξενη ΦΑΡΕΤΡΑ. Η θεματολογία πλούσια και ποικίλη : η σχέση επιστήμης, κοινωνίας και πολιτικής, η παράδοση και η νεωτερικότητα, η σχέση έθνους και εθνοτικής ομάδας, η συλλογική αυτογνωσία, οι πολλαπλές ταυτότητες, οι διάφορες μειονότητες, η σχέση φύσης – πολιτισμού, ζητήματα προσφυγιάς και μετανάστευσης, η αποδοχή κι ο σεβασμός της διαφορετικότητας και του αυτοπροσδιορισμού του Άλλου, η σύνθεση ως το μέλλον μας κι όχι η απλή πρόσθεση ατομικοτήτων, πόσο μάλλον οι διαιρέσεις κι οι αφαιρέσεις, θέματα που αφορούν τις σχέσεις μας με τους Βαλκάνιους γείτονες , κείμενα για απολογισμό και αναστοχασμό για την πορεία της κοινωνίας και του έθνους με αφόρμηση τα διακόσια χρόνια από την επανάσταση του 1821 και άλλα επίκαιρα θέματα, όπως ο χρυσαυγητισμός και η απένταξη την Κοινωνιολογίας από την εκπαίδευση.. Θέματα που συνιστούν πρόκληση όχι για μια τυπική παρουσίαση αλλά για μια ουσιαστική ανταλλαγή ιδεών και απόψεων. Θέματα που από πρώτη ματιά φαίνονται ετερογενή αλλά όλα τα συνέχει, πέρα από τη δομική θεματική ομαδοποίηση, ένα ευδιάκριτο νήμα: ο σεβασμός στον άνθρωπο και το βαθύ αίσθημα ουμανισμού, η ευαισθησία και η ενσυναίσθηση στον οικουμενικό Άλλο, το συλλογικό απέναντι στο ατομικό, η σχέση με το περιβάλλον και τη φύση.
Πιο συγκεκριμένα:
Ήδη από τα πρώτα δοκίμια που αναφέρονται στη λαογραφία, επιστημονικό κλάδο που θεραπεύει ο Β.Ν ερευνητικά και διδακτικά, περιγράφει την κατάσταση που επικρατεί στην ελληνική πραγματικότητα, ερήμην των σύγχρονων πορισμάτων της επιστήμης της Λαογραφίας, με κυρίαρχα στοιχεία την παρελθοντολογία και την εξιδανίκευση, τον τοπικισμό και τον αρχαιόπληκτο εθνικισμό, τη ρητορική για γνησιότητα και καθαρότητα, τον φολκλορισμό, την απαξίωση του νέου και του ξενόφερτου. Και εδώ μπαίνει η ευθύνη των επιστημόνων: να λειτουργήσουν ως πνευματικοί ταγοί , για να εκριζώσουν από την ελληνική κοινωνία αντιλήψεις που είχαν ίσως κάποιο νόημα στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν υπηρετούσαν το εθνικό αφήγημα και την εθνική ιδεολογία, σήμερα όμως οδηγούν στην στείρα προγονοπληξία, στον άγονο τοπικισμό , στο ρατσισμό, σε ποικίλες αντιφάσεις.
Στη συνέχεια, ακολουθεί μια σειρά δοκιμίων που θέτουν πολύ ενδιαφέροντα θέματα: τη σχέση πατρίδας και γλώσσας, το γνήσιο πατριωτισμό που συνάδει με τη δημοκρατία, την κοινωνική δικαιοσύνη και την ελευθερία, το έθνος και την εθνική ταυτότητα και τις αντικρουόμενες για αυτό το θέμα θεωρίες , την ουσιοκρατική και τη βουλησιαρχική. Η πρώτη εδράζεται στο αίμα, είναι αιώνια και αναλλοίωτη στο χρόνο, υποστηρίζει την καθαρότητα. Ξεκίνησε από τη Γερμανία και ο καθένας αναλογίζεται που κατέληξε: σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και στο Ολοκαύτωμα. Η δεύτερη υποστηρίζει ότι το έθνος, με τη σημερινή σημασία , είναι ιστορικό δημιούργημα, προϊόν της βιομηχανικής και αστικής επανάστασης. Η προσέγγιση αυτή προέρχεται από τη Γαλλία και στηρίζεται στη συνείδηση και στη βούληση για ενότητα σε μια πολιτισμική κοινότητα. Αν μεταφέρουμε αυτές τις απόψεις στα καθ’ ημάς, η πρώτη υποστηρίζει ότι ‘’ Έλληνας γεννιέσαι’’, ενώ η δεύτερη ότι ο ελληνισμός είναι θέμα αγωγής και όχι καταγωγής, θέμα πνεύματος και όχι αίματος.
Στην ίδια ενότητα δοκιμίων πολύ ενδιαφέρον και χρήσιμο είναι το κείμενο για τη σχέση έθνους και εθνοτικών ομάδων, για την οποία υπάρχει τόση σύγχυση. Κανένα έθνος δεν είναι καθαρό αλλά σύγκειται από εθνοτικές ομάδες. Αυτή η προσέγγιση συνάδει με τις αρχές της εθνολογίας, της Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας και της Κοινωνιολογίας, συνδέεται με τον αυτοπροσδιορισμό που εξαρτάται από τη συνείδηση και από πολιτική άποψη επιλύει πλήθος προβλημάτων. Η περίπτωση το ελληνικού έθνους/κράτους και η συμπερίληψη σε αυτό κατά τη δημιουργία του αλλόγλωσσων εθνοτικών ομάδων που προηγουμένως είχαν αποκτήσει ελληνική συνείδηση είναι χαρακτηριστική. Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει το κείμενο για την αξιοποίηση της εθνικοφροσύνης ως ανταλλακτικής αξίας και τη χρήση της ως μηχανισμού κάλυψης αλλότριων συμφερόντων αλλά σε πολιτικό επίπεδο και ως εργαλείου για την απόκτηση πολιτικής επιρροής.
Ο συντάκτης των άρθρων παρατηρεί –και συμμερίζομαι την άποψή του – πως στη μεταβατική εποχή από την Οθωμανική περίοδο προς το εθνικό κράτος , απωλέσαμε ως κοινωνία αυτό το «συν» που συγκροτούσε τον κοινοτικό βίο και την αλληλεγγύη, αυτό το «συν» που όπως αναγράφεται και στο οπισθόφυλλο δεν «παραπέμπει στην πρόσθεση ατόμων αλλά στη συνύπαρξη προσώπων. Προσώπων που συγκροτούνται υπαρξιακά και ηθικά σε μια κοινότητα διαπροσωπικών , ηθικά επισφραγισμένων σχέσεων και όχι σε μια απρόσωπη κοινωνία ατομικών συμφερόντων».
Με παρρησία που αρμόζει σε ενεργό και υπεύθυνο της αποστολής του επιστήμονα τοποθετείται με σκέψη και λόγο κριτικό σε ζητήματα που θεωρούνταν ταμπού για την ελληνική κοινωνία και που τόσο μας ταλάνισαν τις τελευταίες δεκαετίες, ζητήματα που αφορούν στους βόρειους γείτονές μας και τους δίγλωσσους έλληνες. Είναι πάνω από όλα θέμα ανθρωπιστικό και πολιτισμικό το δικαίωμα να μιλούν και να τραγουδούν οι δίγλωσσοι στη μητρική τους γλώσσα. Η διγλωσσία και οι όποιες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες δεν τους καθιστά λιγότερο έλληνες από οποιαδήποτε άλλη ομάδα πληθυσμού. Ο Β.Ν. αναρωτιέται: Από πού τεκμαίρεται ότι η διεκδίκηση δικαιωμάτων που αφορούν στην πολιτισμική ιδιαιτερότητα μιας ομάδας συνιστά αντεθνική πράξη; Δεν προσβάλλει τον πατριωτισμό τους; Και θα πρόσθετα: Το δικαίωμα στη μητρική γλώσσα είναι αναφαίρετο και συμπεριλαμβάνεται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ(1948). Και επαναληπτικά ο Β.Ν διακηρύσσει ότι η νεοελληνική ταυτότητα είναι μια γόνιμη και δημιουργική σύνθεση επιμέρους τοπικών και εθνοτοπικών ταυτοτήτων. Η ξενοφοβία, ο φυλετικός εθνικισμός και η δυσανεξία στο διαφορετικό δεν ταιριάζει σε ένα λαό που σεμνύνεται ότι στον τόπο του γεννήθηκε η δημοκρατία.
Ο Β.Ν, ως πρόεδρος της Επιστημονικής Εταιρίας Μελέτης του Πολιτισμού των Βλάχων και λόγω της βλάχικης καταγωγής του συμπεριλαμβάνει και δύο κείμενα για το λεγόμενο ‘’ βλάχικο ζήτημα’’. Αφού παρουσιάζει την ιστορία του ζητήματος, με κατηγορηματικό τόπο επαναλαβάνει ότι δεν υφίσταται Βλάχικο Ζήτημα. Όσοι φοβικοί και ‘‘υπερπατριώτες’’ υποστηρίζουν το αντίθετο αμφισβητούν ουσιαστικά αυτό που υποστηρίζουν, την ελληνικότητα, την εθνική ταύτιση και τον πρωτοποριακό ρόλο των Βλάχων στην ίδια τη συγκρότηση του νεοελληνικού εθνικού κράτους. Είναι άτοπο και επικίνδυνο και παραπέμπει σε άλλες εποχές το να συνδέεται από συγκεκριμένους κύκλους, που θέλουν να επιβάλλουν την άποψή τους και στην Επιστήμη, (να συνδέεται) επαναλαμβάνω η όποια ιδιαιτερότητα με μειονοτικά ζητήματα , γιατί καλλιεργεί τη συλλογική ευθύνη και ενοχή και συντηρεί και αναπαράγει μια φοβία χωρίς λόγο. Το ζήτημα της βλάχικης γλώσσας αφορά στον πλούτο του πολιτισμού στη χώρα μας και πρέπει να αντιμετωπίζεται με σεβασμό και διάθεση προστασίας σε όλα τα επίπεδα.
Έχοντας βιωματική σχέση με την παράδοση, γιατί ο ίδιος ο Β.Ν. έζησε τον ημινομαδισμό των Βλάχων και τις μετακινήσεις από τα χειμαδιά της Θεσσαλίας στα βοσκοτόπια του Γράμμου, ψηλά στην Αετομηλίτσα, στο Ντένισκο, και αντίστροφα, «κοιμήθηκε στο πουρνάρι με την κάπα», όπως λέμε οι Βλάχοι εδώ στη Βέροια, συμπεριλαμβάνει κείμενα που αφορούν στον πολιτισμό της στάνης, σε πανηγύρια, γιορτές και Αγίους, σε δοξασίες και έθιμα. Όλα αυτά όμως δεν τα εξιδανικεύει, τα ερμηνεύει με τον θεωρητικό επιστημονικό εξοπλισμό που διαθέτει, επισημαίνει τα ζωογόνα στοιχεία που έχουν να κάνουν, έξω από κάθε εμπορευματοποίηση, με την κοινωνική συνείδηση και την αίσθηση της ευθύνης για το καλό της κοινότητας, την αλληλεγγύη, την αυτονομία και στην αυτοδιαχείριση των κοινοτήτων, την αντίληψη της συλλογικότητας, τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, το ‘’καθαγιασμένο’’ νερό, που οικονομικοί κύκλοι θέλουν και αυτό στις μέρες μας να το ιδιωτικοποιήσουν.
Μεγάλο μέρος του βιβλίου αφορά σε Διακρίσεις και Σύνορα. Σύνορο είναι εξάλλου και ο τίτλος βασικής μελέτης του Β. Ν. Πρόσφυγες, εξόριστοι, μετανάστες. Φυγάδες κι ανεπιθύμητοι που δεν αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι φοβισμένοι, κατατρεγμένοι, απελπισμένοι, αλλά ως στόχοι για αποτροπή παράνομης, ναι, απελπισμένης, όμως -ας μην το λησμονούμε αυτό- εισόδου.
Τα τελευταία κείμενα γράφτηκαν με αφορμή την επέτειο για τα διακόσια χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Είναι φανταστικοί διάλογοι με το Μ. Μπότσαρη, τον Ο. Ανδρούτσο, το Ρ. Φεραίο, τον Ι. Καποδίστρια και τον Αλή Πασά. Πέρα από το ότι φωτίζει ιστορικά αυτές τις προσωπικότητες που η καθεμιά τους έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην Επανάσταση , από άποψη λόγου αποτελούν – μην ξεχνάμε ότι ο Β.Ν. είναι και ποιητής- πρωτότυπο λογοτεχνικό εύρημα και δείγματα δημιουργικής γραφής.
Στην ανάδειξη της σκέψης, του στοχασμού και του προβληματισμού του Β.Ν. συμβάλλει καθοριστικά η γλώσσα των κειμένων. Λόγος σαφής, εύστοχος, κατανοητός και εύληπτος από το ευρύ κοινό – στο οποίο άλλωστε απευθύνονται τα κείμενα -, απαλλαγμένος από την ψυχρότητα της επιστημονικής γλώσσας, με ισορροπημένη χρήση επιστημονικής ορολογίας, βοηθάει όχι μόνο τους μυημένους αλλά όλους τους αναγνώστες να κατανοήσουν πλήρως τα ζητήματα που θίγονται στα κείμενα που ούτε απλά είναι και μεγάλη σύγχυση επικρατεί σχετικά με αυτά στο δημόσιο λόγο και διάλογο. Τα κείμενα, πέρα από την επιστημονική αλλά και λογοτεχνική τους αξία, είναι για όλους πολύτιμα εργαλεία γνώσης της ιστορίας και αντιμετώπισης σημερινών ρατσιστικών καταστάσεων και νεοναζιστικών απόψεων. Κυρίως γιατί τα διαπνέει λόγος με πάθος βέβαια αλλά ήρεμος, στοχαστικός, με επιχειρήματα και εξηγήσεις.
Τα κείμενα αυτής της συλλογής έχουν ένα ευρύ φάσμα αποδεκτών και διδάσκουν όχι με ένα στείρο διδακτισμό, αλλά με παροχή εκλαϊκευμένων γνώσεων που βαθαίνουν τον προβληματισμό του αναγνώστη και τον βοηθούν να μετατρέψει αβίαστα , ελεύθερα και χωρίς δογματισμούς τη γνώση σε προσωπική γνώμη. Με τη χρήση του εκφραστικού σχήματος της σύγκρισης – αντίθεσης διευκρινίζει και καθιστά προσιτές και κατανοητές έννοιες και θεωρίες σύνθετες, ενώ με τις πολλαπλές ερωτήσεις, πραγματικές και ρητορικές , δημιουργείται ένας απορητικός τόνος που θέτει σε κίνηση το νου του αναγνώστη, τον κάνει μέτοχο στον προβληματισμό του, τον οδηγεί με τη διαλεκτική και μαιευτική μέθοδο στη γόνιμη αμφισβήτηση που τρέφει το διάλογο και την σκέψη, και τελικά τον μορφώνει, τον διαμορφώνει και τον καθιστά πιο σοφό. Γιατί , όπως υποστηρίζει και ο Αριστοτέλης, «το θαυμάζειν εστί σοφία», δηλαδή η γνώση, και κατ’ επέκταση θα έλεγα εγώ η γνώμη, εδράζεται στην απορία.
Τα κείμενα, όπως αναφέρθηκε, απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό. Πιο συγκεκριμένα: απευθύνονται στους νέους που συχνά , με ευθύνη και του εκπαιδευτικού συστήματος, σε συνθήκες κρίσης και ακραίας φτώχειας, μένουν απαθείς στα κοινά και συχνά είναι ευάλωτοι σε δηλητηριώδη μηνύματα μίσους , φανατισμού και ρατσισμού, στους εκπαιδευτικούς που τους εξοπλίζουν με σύγχρονη γνώση για ζητήματα που αφορούν και στα εκπαιδευτικά προγράμματα, σε όσους ασχολούνται με τον πολιτισμό και την παράδοση, για να αναθεωρήσουν πολλές από τις πρακτικές τους, και γενικά έχουν αποδέκτη κάθε ευαίσθητο και ενεργό πολίτη, γιατί εμπλουτίζουν τη σκέψη του με επιχειρήματα για επίκαιρα και διαχρονικά ζητήματα. Με την προσθήκη, ότι το βιβλίο αυτό δεν εξαντλείται σε μια ανάγνωση, αλλά είναι ένα βιβλίο αναφοράς που προσφέρεται για διαρκή μελέτη.
Κλείνω με τα πανάρχαια αναπάντητα ερωτήματα που θα συνεχίσουν εσαεί, υποθέτω: «Αν άραγε είχε βρεθεί η γραφή πριν το μαχαίρι; Αν είχε γνωρίσει ο άνθρωπος το πιάνο πριν το τουφέκι;» Πιστεύω ότι βιβλία σαν και αυτό, ισχυροποιούν την δύναμη και την επιρροή της γραφής και του πιάνου…
Οι φωτογραφίες faretra.info είναι από την περσινή παρουσίαση του βιβλίου στη Βέροια.
