Αφιέρωμα 1940: Γραφίδα και ξιφολόγχη! Ποιητές και συγγραφείς στο μέτωπο!
Γιώργος Θεοτοκάς
Η παράδοση της λογοτεχνίας με πολεμική θεματολογία δεν είναι μόνο μεγάλη, καθώς ξεκινά ήδη από τα αρχαϊκά χρόνια, αλλά και κυρίαρχη και κορυφαία, καθώς η παγκόσμια λογοτεχνία τής οφείλει τα σημαντικότερα δημιουργήματά της, αρχής γενομένης από την αξεπέραστη «Ιλιάδα» ώς το αριστούργημα τουΤολστόι «Πόλεμος και Ειρήνη». Η λογοτεχνία αλλά και οι λογοτέχνες προφανώς δεν μπορούν να μείνουν ασυγκίνητοι μπροστά σε μια τόσο ακραία εκδοχή της Ιστορίας, όπως ο πόλεμος. Η ελληνική γραμματεία δεν αποτελεί εξαίρεση. Έτσι κι αλλιώς, ο Ηράκλειτος είχε φροντίσει από πολύ νωρίς να μας προϊδεάσει: Πόλεμος πάντων μεν πατήρ έστι, πάντων δε βασιλεύς, και τους μεν θεούς έδειξε τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε τους δε ελευθέρους.
Η λογοτεχνία στον πόλεμο καλείται να εξετάσει την καθημερινότητα των ανθρώπων σε οριακές καταστάσεις, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί και ως ιστορική πηγή. Διαθέτει επίσης εκείνη τη μοναδική ιδιαιτερότητα της ξεχωριστής οπτικής γωνίας στα γεγονότα, που βοηθά να τα προσλάβουμε πληρέστερα, κυρίως όμως πιο ελεύθερα και ανοικτά από την αντίστοιχη αυστηρή ιστορική απεικόνισή τους. Μια εμβληματική στιγμή του νεότερου ελληνισμού είναι η εποποιία του 1940, όπως αυτή καταγράφηκε από την ιδιαίτερη ματιά που διαθέτουν οι λογοτέχνες και η λογοτεχνία. Όλα αυτά τα κείμενα και τα ποιήματα εκείνης της περιόδου μάς δίνουν μια διαφορετική ερμηνεία για να κατανοήσουμε βαθύτερα εκείνη την εποχή, εκείνη τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή για την πατρίδα μας και τους ανθρώπους της.
«…υπάρχουν στη ζωή των λαών ορισμένες ημερομηνίες κρίσιμες, ορόσημα και σταθμοί, που υψώνονται σαν βίγλες. Από την υψηλότατη κορυφή τους μπορεί ένα έθνος να αγναντεύει εποπτικά όλη την περιπέτεια της ιστορικής του διαδρομής» έλεγε ο Στρατής Μυριβήλης στην πανηγυρική συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών, στις 27 Οκτωβρίου 1960. Το έπος του 1940 ήταν μια από αυτές και αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον η λογοτεχνική αντιμετώπιση που ανακαλύπτει μέσα στα γεγονότα τις σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης κατάστασης.
Οι λογοτεχνικές αυτές διεισδύσεις είναι που φωτίζουν την κρυφή πλευρά των γεγονότων, χαρίζοντάς τους μιαν άλλη διάσταση, καθώς ο λογοτέχνης δεν αποβλέπει ούτε στην ενημέρωση ούτε στη διαπαιδαγώγηση. Κι όπως έγραφε ο Πέτρος Χάρης στο περιοδικό «Νέα Εστία»: «Τα λογοτεχνικά κείμενα μας δίνουν την κρυφή, την εσωτερική δύναμη των γεγονότων ή, αν θέλετε, την ψυχή των ανθρώπων που τα πραγματοποίησαν. Και οι νέοι κερδίζονται μόνον όταν αισθάνονται ότι επικοινωνούν με τη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων, με τον ψυχικό κόσμο που τα προετοίμασε και τα διαμόρφωσε».
Η πρώτη αντίδραση των συγγραφέων
Ενδεικτικό του κλίματος που επικρατούσε στις τάξεις των πνευματικών εκπροσώπων της χώρας, συγγραφέων και ποιητών, αποτέλεσε το παρακάτω κείμενο, που απευθύνεται στους συναδέλφους τους ανά τον κόσμο και μεταφέρει το ηρωικό πνεύμα του 1940:
«Είναι δύο εβδομάδες τώρα που μ’ ένα τελεσίγραφο, μοναδικό στα διπλωματικά χρονικά των εθνών, για το περιεχόμενο, την ώρα και τον τρόπο που το παρουσίασαν, η Ιταλία κάλεσε την Ελλάδα να της παραδώσει τα εδάφη της, ν’ αρνηθεί την ελευθερία της και να κατασπιλώσει την τιμή της. Οι Έλληνες δώσαμε, στην ιταμή αυτή αξίωση της φασιστικής βίας, την απάντηση που επέβαλαν τριών χιλιάδων ετών παραδόσεις, χαραγμένες βαθιά στην ψυχή μας, αλλά και γραμμένες στην τελευταία γωνιά της ιερής μας γης, με το αίμα των μεγαλυτέρων ηρώων της ανθρώπινης ιστορίας. Κι αυτή τη στιγμή, κοντά στο ρεύμα του Θυάμιδος και στις χιονισμένες πλαγιές της Πίνδου και των μακεδονικών βουνών, πολεμούμε, τις περισσότερες φορές με τη λόγχη, αποφασισμένοι να νικήσουμε ή να πεθάνουμε μέχρις ενός.
Σ’ αυτόν τον άνισο και σκληρότατο, αλλά και πεισματώδη αγώνα, που κάνει τον λυσσασμένο επιδρομέα να ξεσπάζει κατά των γυναικών, των γερόντων και των παιδιών, να καίει, να σκοτώνει, ν’ ακρωτηριάζει, να διαμελίζει τους πληθυσμούς στις ανοχύρωτες κι άμαχες πόλεις μας και στα ειρηνικά χωριά μας, έχουμε το αίσθημα ότι δεν υπερασπιζόμαστε δική μας μόνον υπόθεση: ότι αγωνιζόμαστε για τη σωτηρία όλων εκείνων των υψηλών αξιών που αποτελούν τον πνευματικό και ηθικό πολιτισμό, την πολύτιμη παρακαταθήκη που κληροδότησαν στην ανθρωπότητα οι δοξασμένοι μας πρόγονοι και που σήμερα βλέπουμε ν’ απειλούνται από το κύμα της βαρβαρότητος και της βίας.
Ακριβώς αυτό το αίσθημα εμπνέει το θάρρος σ’ εμάς τους Έλληνες διανοουμένους, τους ανθρώπους του πνεύματος και της τέχνης, ν’ απευθυνθούμε στους αδελφούς μας όλου του κόσμου, για να ζητήσουμε, όχι την υλική, αλλά την ηθική βοήθειά τους: Ζητούμε την εισφορά των ψυχών, την επανάσταση των συνειδήσεων, την εργασία, το κήρυγμα, την άμεση επίδραση, παντού όπου είναι δυνατόν, την άγρυπνη παρακολούθηση και την ενέργεια για έναν καινούριο πνευματικό Μαραθώνα, που θα απαλλάξει τα δυναστευόμενα έθνη από τη φοβέρα της πιο μαύρης σκλαβιάς που είδε ποτέ ο κόσμος. Όταν μια τέτοια επανάσταση συντελεσθεί, η Νίκη θα στεφανώσει το μέτωπο και του τελευταίου, του πιο ταπεινού εργάτη.
Με τη μεγάλη και σταθερή αυτή ελπίδα, σας στέλνουμε τον πιο αδελφικό μας χαιρετισμό:
Κωστής Παλαμάς, Σπ. Μελάς, Άγγελος Σικελιανός, Σωτήριος Σκίπης, Δημ. Μητρόπουλος, Νίκος Βέης, Κ. Δημητριάδης, Κ. Παρθένης, Ιωάννης Γρυπάρης, Γιάννης Βλαχογιάννης, Στρατής Μυριβήλης, Κώστας Ουράνης, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, Άριστος Καμπάνης».
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «ΝέαΕλλάς» της 10ης Νοεμβρίου 1940
Αναλόγου περιεχομένου υπήρξε και η ανακοίνωση των νέων συγγραφέων της χώρας που ακολούθησε και απευθυνόταν στους συναδέλφους τους σε ολόκληρο τον κόσμο:
«Η μάχη της Ελλάδας είναι μια μάχη παγκόσμια. Ο ελληνικός στρατός είναι σήμερα μια προφυλακή των εθνών στον αγώνα τους εναντίον της καινούργιας μορφής της σκλαβιάς.
Για να κερδίσουμε αυτή τη μεγάλη μάχη, θα κάνουμε όλες τις θυσίες, όπως έκαναν πάντα οι Έλληνες όταν πολεμούσαν για την ελευθερία. Δε θα συλλογιστούμε ούτε τη ζωή μας, ούτε τη ζωή των δικών μας, ούτε τις πόλεις μας που βομβαρδίζονται, ούτε τον πλούτο του τόπου μας που καταστρέφεται. Το έμβλημά μας είναι το ίδιο έμβλημα των πατέρων μας του 1821: Ελευθερία ή θάνατος!
Ο Μουσολίνι δεν μας ήξερε καλά. Δεν κατάλαβε ποτέ την ιστορική παράδοση, την ηθική ζωή, το ψυχικό σθένος της μικρής Ελλάδας. Δεν πρόβλεψε τη μεγάλη χαρά που κυρίεψε τον τόπο μας, όταν αντήχησαν τα πρώτα πυρά κι έφεραν την είδηση ότι ήρθε ξανά στην Ελλάδα η ώρα της μοίρας, της θυσίας και της δόξας.
Ο ιταλικός φασισμός βαδίζει προς το θάνατο κι εμείς οι Έλληνες σκάβουμε τον τάφο του. Μπορεί να πεθάνουμε, αλλά θα πεθάνει κι αυτός. Θα τον σκοτώσει το ελληνικό πνεύμα, που έχει σκοτώσει εχθρούς μεγαλύτερους και φοβερότερους απ’ αυτόν.
Ελεύθεροι άνθρωποι όλων των εθνών, συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, ιδεολόγοι, μην ξεχνάτε ότι η Ελλάδα πολεμά για τη μοίρα του κόσμου».
Αλεξίου Έλλη, Βενέζης Ηλ., Βρεττάκος Ν., Γιαννόπουλος Αλκ., Δημαράς Κ., Ελύτης Οδ., Θεοτοκάς Γ., Θρύλος Άλκ., Ιακωβίδη Λιλή, Καραγάτσης Μ., Καραντινός Σ., Καστανάκης Θρ., Κατσίμπαλης Γ., Κοτζιούλας Γ., Κουκούλας Λ., Μιχαλόπουλος Φ., Μυλωνογιάννης Γ., Νάκου Λ., Νικολαΐδης Μ., Νικολαρεΐζης Δ., Μπαρλάς Τ., Πανσέληνος Α., Παπαδάκη Σ., Παπανικολάου Μ., Παράσχος Κλ., Πετσάλης Θ., Σεφέρης Γ., Σταύρου Τατ., Τερζάκης Άγγ., Τσάτσος Κ., Φωτιάδης Δ., Χάρης Π., Χατζίνης Γ., Χουρμούζιος Αιμ.
Τέλος, καλό είναι να θυμίσουμε μερικούς από τους Έλληνες ποιητές και συγγραφείς οι οποίοι, εκτός από την πένα για την υπεράσπιση της πατρίδας, πήραν και το όπλο επ’ ώμου και βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός συμμετέχοντες κι αυτοί στην εποποιία του 1940. Ο Γιώργος Θεοτοκάς, στο ημερολόγιό του, γράφει: «Αξίζει να είναι κανείς Έλληνας τις μέρες αυτές».
Ο γέρος Παλαμάς από την πρώτη μέρα της ιταμής ιταλικής επίθεσης δεν δίστασε ούτε λεπτό να συνδυάσει εκείνα τα γεγονότα που ακολούθησαν την 28η Οκτωβρίου με τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821:
«Αυτό το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλον κανένα: μεθύστε με τ’ αθάνατο κρασί του Εικοσιένα».
Εικοσιοχτώ του Οχτώβρη του 1940
Του Άγγελου Σικελιανού
[…]
Και θε να Σε κρατήσουμε όλοι, στο τεράστιο ύψος που μας φανερώθηκες απ’ τα χαράματα των Εικοσιοχτώ του Οχτώβρη του 1940, κι ως με τη συντέλεια των αιώνων, είτε ζήσουμε, είτε, αύριο που θα φέγγεις πάνω απ’ όλο τον πλανήτη το γιγάντιο φως Σου, θα βρισκόμαστε στα σπλάχνα Σου, ω Μητέρα, αθάνατοι νεκροί!
15 Νοεμβρίου 1940, «Νέα Εστία»
Οι Νέοι, ο Λόχος ο ιερός
Του Τέλλου Άγρα
Οι Νέοι, ο Λόχος ο ιερός,
σιμά και πέρα ώς πέρα!
Σωπάστε τη φλογέρα!
Είναι για σάλπιγγα ο καιρός…
15 Νοεμβρίου 1940, «Νέα Εστία»
Στο μέτωπο μεταξύ άλλων σημαντικών ανθρώπων της λογοτεχνίας βρέθηκαν και οι Γιώργος Θεοτοκάς, Οδυσσέας Ελύτης, Άγγελος Τερζάκης, Στέλιος Ξεφλούδας, Γιώργος Σαραντάρης, Νίκος Καββαδίας, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιάννης Μπεράτης, Λουκής Ακρίτας, Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανδρέας Καραντώνης, καθώς και νεότεροι, όπως ο Άγγελος Βλάχος, ο Τάκης Σινόπουλος, ο Άρης Δικταίος.
