“Οικογένεια Μανωλούση. Μια λησμονημένη ιστορική οικογένεια της Νάουσας πολεμιστών και ευεργετών” / γράφει ο Στέργιος Αποστόλου

Με αφορμή σχετικό δημοσίευμα του Νέανθου Θρακίτη στο περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ» της Έδεσσας (1) με τίτλο «ΝΤΙΝΤΙΝΗΣ (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ) ΜΑΝΩΛΟΥΣΗΣ, Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΤΑΡΤΗΣ ΣΤΟ ΣΩΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΕΤΑΝ ΑΓΡΑ» (Από ήρωας, ληστής) και την ευλόγως διατυπούμενη απορία του πώς ο υποφαινόμενος στην περισπούδαστη – όπως τη χαρακτηρίζει – μελέτη μου με τίτλο «ΠΤΥΧΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΤΑΞΙΑΚΩΝ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΩΝ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ» (1671 – 1918), μελέτη κριτική – ιστοριοδιφική, έκδοση 1994, Νάουσα, δεν εντόπισε και δεν προέβη σε επαρκή αναφορά γύρω από την οικογένεια αυτή των Ναουσαίων γαιοκτημόνων, πολεμιστών και ευεργετών, δράττομαι της ευκαιρίας να παράσχω τις απαιτούμενες διευκρινίσεις και να παραθέσω συμπληρωματικά ιστορικά στοιχεία, τα οποία προέκυψαν κατόπιν ενδελεχέστερης και διεξοδικότερης επί του θέματος αυτού έρευνας.

—————————————–

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΝΑΟΥΣΑ

https://faretra.info/author/st-apostolou/

——————————————

Μάλιστα, με την ευκαιρία αυτή, βασιζόμενος και στις αξιόλογες ιστορικές πληροφορίες, οι οποίες εμπεριέχονται στο ανωτέρω δημοσίευμα του Νέανθου Θρακίτη, καταγραφείσες – όπως μας αναφέρει – από τα χείλη της Μίτσας (Ευθυμίας) Μανωλούση, θα επιχειρήσω κι εγώ με τη σειρά μου να ανασυνθέσω την όλη εικόνα της πράγματι ιστορικής αυτής οικογένειας της Νάουσας, κατόπιν των προκυψάντων  από την έρευνά μου συμπερασμάτων. Προπάτορας, καθ’ όλες τις ενδείξεις, της οικογένειας Μανωλούση (όπως είναι γνωστή στους Ναουσαίους) πρέπει να θεωρείται ο Τάσιος (2) ή Τασιώνας (3).

Μετά την κατάληψη και καταστροφή της Νάουσας από τους Τούρκους το 1822 με επικεφαλής τον Μεχμέτ Εμίν Εμπού Λουμπούτ πασά, ο Τασιώνας Μανώλη ή Τάσιος ακολούθησε τους διασωθέντες Ναουσαίους επαναστάτες στο Νότο και τέθηκε κάτω από τις διαταγές του Δημητρίου Υψηλάντη στο Ναύπλιο. Μετά τη χορηγηθείσα αμνηστία επέστρεψε στη Νάουσα (4).

Το διάταγμα για τη χορήγηση αμνηστίας στους διαφυγόντες τη σύλληψη ή θανάτωση Ναουσαίους επαναστάτες προέβλεπε και την επιστροφή σ’ αυτούς των δημευθέντων υπό της Υψηλής Πύλης περιουσιακών τους στοιχείων. Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, για τη συντριπτική πλειοψηφία των τυχόντων αμνηστίας και επανεγκατα-σταθέντων στην πόλη τους Ναουσαίων επαναστατών, δεν γίνεται ειδική μνεία για το είδος των επιστραφέντων σ’ αυτούς ιδιόκτητων περιουσιακών  στοιχείων.

Έτσι, δεν γνωρίζουμε εξ υπαρχής τα περιουσιακά στοιχεία του Τασιώνα Μανώλη (5). Κατά την πρώτη περίοδο της μετεπαναστατικής Νάουσας, η επαναφορά σε ομαλούς ρυθμούς της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής της πόλης, καθώς και ο ανασυνοι-κισμός της, οφείλονται κατά κύριο λόγο στον πρωταγωνιστικό ρόλο τον οποίο διαδραμάτισε ο Μάμαντης (6),  προύχοντας και πολιτικός αντίπαλος του Ζαφειράκη πριν από την επανάσταση.

Έγγραφη μνεία του ονόματος του Τασιώνα Μανώλη κατά την μετεπαναστατική περίοδο γίνεται για πρώτη φορά σε πρακτικό ενός κώδικα της Ιεράς Μητρόπολης Βεροίας και Ναούσης με χρονολογία 9 Αυγούστου 1853, όπου η Δημογεροντία Ναούσης, με επικεφαλής τον Μάμαντη Αναστασίου, τον τοποθετεί ως ένα εκ των επιτρόπων της μόλις αποπερατωθείσας Αλληλοδιδακτικής Σχολής Ναούσης (7).

Ακολούθως, μνεία του ονόματος του ιδίου ως προκρίτου και ενορίτη της ενορίας Μεταμορφώσεως Ναούσης γίνεται περί το 1866 – 1867 (8).

Την ίδια περίοδο εμφανίζεται να μετέχει στην κοινωνική κ.λπ. ζωή της πόλης και ο γιος του Τασιώνα Μανώλη, Εμμανουήλ ή Μανουήλ (Αναστασίου) Μπέλλας. (9). Επίσης, ο Μανουήλ Α. Μπέλλας εμφανίζεται να μετέχει ως μέλος στην Εφορευτική Επιτροπή των Σχολείων της Νάουσας. (10). Κατά την περίοδο 1869 – 1871 ο ίδιος αναλαμβάνει ταμίας και διαχειριστής της Εφορείας των Εκπαιδευτικών Καταστημάτων Ναούσης (11). Χαϊδευτικό του βαπτιστικού ονόματος Εμμανουήλ ή Μανουήλ στη Νάουσα είναι το «Μανωλούσης». Το χαϊδευτικό αυτό, αργότερα, μετέπεσε σε επώνυμο (όχι επίσημο) της οικογένειας.

Κατά τα καταγραφέντα από τον Νέανθο Θρακίτη εκ χειλέων Μίτσας (Ευθυμίας) Μανωλούση, ο Τασιώνας (Μανώλη) απέκτησε μια θυγατέρα, τη Χατζούδα και ένα γιο, τον Μανωλούση, ο οποίος σαφώς είναι ο Μανουήλ Α. Μπέλλας. Ο Μανωλούσης σπούδασε στη Βιέννη γιατρός, όμως ουδέποτε άσκησε το επάγγελμα αυτό λόγω της μεγάλης οικονομικής ευρωστίας της οικογένειάς του. Για τον πατέρα του Μανωλούση, τον Τασιώνα Μανώλη, θρυλείται ότι ήταν ο πλουσιότερος Ναουσαίος και ότι οι Ναουσαίοι κατά τις οικονομικές συναλλαγές τους επικαλούνταν ως στοιχείο αξιοπιστίας τον όρκο «Μα του Τασιώνα τα μιλιούνια». (12).

Από την ίδια πηγή μας παρέχεται η πληροφορία ότι ο Τασιώνας αγόρασε 3.000 στρέμματα στη Νέα Κούκλαινα (σήμερα Τρίλοφος) Βέροιας και άλλα τόσα στο Ριζό και στο Λουτροχώρι της Έδεσσας.

Ασυνόριαστα ήταν τα βοσκοτόπια του στα Σεβαστιανά (Έδεσσας) και στην Έδεσσα (13). Στο σημείο αυτό, ο γράφων πληροφορεί το Νέανθο Θρακίτη ότι κάνει μνεία της γαιοκτησίας του Τασιώνα στο χωριό Γιαβέρνιτσα ή Γιαβόρνιτσα, μετέπειτα Νέα Κούκλαινα και σήμερα Τρίλοφος, χρησιμοποιώντας όμως το επώνυμο Μπέλλας, όπως ακριβώς αυτό σημειώνεται σε ιστορικές πληροφορίες παρεχόμενες από τον Ευστάθιο Στουγιαννάκη. (14). Όμως η αναφορά του Παναγιώτη Δεκάζου για το τσιφλίκι της Γιαβόρνιτσας, δύο έτη αργότερα, (1913) φέρει ως ιδιοκτήτες του άλλα πρόσωπα.

Συγκεκριμένα, μας παρέχεται η πληροφορία ότι ιδιοκτήτες του τσιφλικιού αυτού είναι οι Ιωάννης Σαλφατάς και Απόστολος Χατζηγώγος, με συνιδιοκτήτη τον Δερβίς Μπέη από τη Βέροια. Φαίνεται ότι στο διάστημα αυτό των δύο ετών (1911 – 1913) η οικογένεια Μανωλούση, μέσω της ορισθείσας – μετά το θάνατο του Εμμανουήλ Α. Μπέλλα – επιτροπής για τη διαχείριση της περιουσίας του, έχασε το τσιφλίκι αυτό (15).

Περί τα τέλη του 19^ου αι. οι Ναουσαίοι ζήτησαν από τον μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης όπως τους έξι από τους δώδεκα μήνες του έτους παραμένει στη Νάουσα. Η πληροφορία αυτή, γνωστή από το έτος 1950 στον γράφοντα, οφείλεται σε μαρτυρίες επιζώντων τότε υπερηλίκων Ναουσαίων.

Στην εύσχημη άρνηση του μητροπολίτη ότι τούτο είναι αδύνατο καθόσον η Νάουσα στερείται σχετικών κτιριακών εγκαταστάσεων για τη διαμονή του ιδίου και της ακολουθίας του – και πράγματι στερούνταν – παρενέβη ο Εμμανουήλ Α. Μπέλλας, ο οποίος δήλωσε ότι παραχωρεί ως επισκοπείο την έναντι της εκκλησίας Μεταμορφώσεως οικία του με την προϋπόθεση, βεβαίως, ότι θα αποδεχθεί το αίτημα τούτο των Ναουσαίων. Πράγματι, ο μητροπολίτης δέχτηκε και ο Εμμανουήλ Α. Μπέλλας παραχώρησε την οικία του ή μάλλον τη δώρισε (δεν γνωρίζω ακριβώς το ιδιοκτησιακό καθεστώς), χτίζοντας ο ίδιος  απέναντι από την δωρηθείσα οικία του μεγαλοπρεπέστερο σπίτι.

Φαίνεται ότι για κάποιο χρονικό διάστημα, πολύ μικρό όμως, τήρησε ο μητροπολίτης την υπόσχεσή του να διαμένει και στη Νάουσα. Τούτο, άλλωστε, αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι στη Νάουσα ιδρύθηκε (πέραν του Α΄ στη Βέροια) και Β΄ Τμήμα Μικτού Εκκλησιαστι-κού Δικαστηρίου. Επικρατεί η άποψη ότι στη συμφωνία μεταξύ του μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης και του Ναουσαίου δωρητή του Επισκοπείου Εμμανουήλ Α. Μπέλλα, έλαβαν μέρος και κύκλοι του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.

Επειδή όμως δεν έχει διασταυρωθεί η πληροφορία αυτή από έγγραφη πηγή, πρέπει να θεωρείται μετέωρη (16). Όπως προαναφέρθηκε, για πολύ ελάχιστο χρονικό διάστημα τηρήθηκαν οι όροι της δωρεάς, καθόσον ο μητροπολίτης Βεροίας και Ναούσης έπαυσε να παραμένει τους συμφωνηθέντες έξι μήνες στη Νάουσα. Η δωρηθείσα όμως οικία του Εμμανουήλ Μπέλλα, απ’ ό,τι γνωρίζω, εξακολουθεί να παραμένει στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας, παρά την μη τήρηση των όρων της δωρεάς από μέρους της, εκτός βεβαίως αν άλλως έχουν τα πράγματα.

Μία από τις τρεις θυγατέρες που είχε ο ο Εμμανουήλ (ή Μανωλούσης) Α. Μπέλλας, την Μαρία, την πάντρεψε με τον Γεώργιο Αλεξάνδρου. Από το γάμο αυτό το ζεύγος απέκτησε μία θυγατέρα, την Μίτσα (Ευθυμία) και τρεις γιους, τους Εμμανουήλ, Αλέξανδρο και Κωνσταντίνο (Ντιντίνη). Εκ κληρονομίας από την μητέρα της Μαρία, η Μίτσα, η οποία είχε παντρευτεί με τον εκ Βεροίας δικηγόρο Νικόλαο Κωστάκη, πέραν από διάφορους αγρούς στην περιοχή της Νάουσας και κάποια οικόπεδα και αστικά ακίνητα στην πόλη, απέκτησε και το βοσκότοπο στη θέση Γκουβερντανίκ της περιφέρειας της κοινότητας Σάμαρ νομαρχίας Εδέσσης, 1800 στρεμμάτων. Έτσι, επαληθεύονται εν μέρει αυτά που γράφει ο Νέανθος Θρακίτης (17).

Επίσης,  από το ίδιο δημοσίευμα στο περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ» μας παρέχεται η πληροφορία ότι, πέραν της δωρεάς του επισκοπείου στη Μητρόπολη Βεροίας και Ναούσης από τον Μανωλούση, και ο πατέρας του Τασιώνας φέρεται ως δωρητής του οικοπέδου στο οποίο χτίστηκε η εκκλησία της Παναγιωπούλας, μαζί με δύο παρακείμενα σπίτια, τα οποία χρησίμευαν για καλοκαιρινές διακοπές. (18).

Ως προς το θέμα του Ντιντίνη (Κωνσταντίνος), αδελφού της Μίτσας, πέραν των όσων αναφέρει ο Νέανθος Θρακίτης, θα παραθέσω και τα κατωτέρω πληροφοριακά στοιχεία (19). Η δεκαετία 1920 – 1930 διακρίνεται για τις έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ των βιομηχάνων της Νάουσας και των άλλων οικονομικών παραγόντων της μεγαλοαστικής τάξης τη πόλης.

Η προμνημονευόμενη μελέτη μου καλύπτει το διάστημα μέχρι το 1918, οπότε, βεβαίως, δεν τις περιλαμβάνει. Η τάξη των βιομηχάνων αναδεικνύονταν συνεχώς σε μεγάλη οικονομική δύναμη της Νάουσας. Αντίθετα, τα παλιά τζάκια, οι παλιοί τσορμπατζήδες, όσοι δεν ασχολούνταν με τη βιομηχανία ή άλλα προσοδοφόρα επαγγέλματα, εξασθένιζαν συνεχώς και έχαναν τα ερείσματά τους.

Οι υπάρχοντες (ολίγοι ευτυχώς) Ναουσαίοι πιστολάδες βρήκαν την ευκαιρία τότε και εντάχθηκαν είτε στην μια είτε στην άλλη πλευρά, προσφέροντας τις υπηρεσίες τους σ’ αυτές αφ’ ενός, και διατηρώντας και οξύνοντας αφ’ ετέρου ακόμα περισσότερο τις προϋπάρχουσες μεταξύ τους διαμάχες. Ένας εξ αυτών των πιστολάδων ήταν και ο Ντιντίνης, ο οποίος είχε ενταχθεί σ’ αυτούς και μετείχε στην κακοποιό δράση τους, παρά το γεγονός ότι ήταν κληρονόμος μεγάλης περιουσίας.

Μέσα στα πλαίσια του κυκεώνα αυτών των αντιπαραθέσεων και προσωπικών διαφορών, ο Ντιντίνης πέφτει θύμα άγριας δολοφονίας από άλλο Ναουσαίο πιστολά. Πολλές εικασίες υπάρχουν για τα αίτια της δολοφονίας του, όμως τίποτα δεν είναι σίγουρο. Οι πρωταγωνιστές αυτών των γεγονότων δεν υπάρχουν πια και ο χρόνος με τα σκοτεινά πέπλα του συνεχώς εξασθενίζει τις λίγες αναμνήσεις που έχουν απομείνει, οδηγώντας τες στη λήθη. Ο γράφων δεν συμμερίζεται απολύτως τις απόψεις του Νέανθου Θρακίτη ως προς τη δράση του Ντιντίνη κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, ούτε το χαρακτηρισμό του ως «δαφνοστεφανωμένου ήρωα» κατά τη διάρκειά του.

Δεν είναι δυνατόν ένα παιδί 12 χρονών (όπως ήταν τότε ο Ντιντίνης) να εμφανίζει τέτοια δράση. Είναι βέβαιο, όμως, ότι κάλλιστα μπορούσε να επηρεαστεί ο χαρακτήρας του, επί το χειρότερο, από τον συγχρωτισμό του με τους Μακεδονομάχους αντάρτες. Σ’ έναν τέτοιο σκληρό πόλεμο, όπως ήταν ο Μακεδονικός Αγώνας, οι αντάρτες δεν επιτρέπονταν να έχουν ηθικούς ενδοιασμούς αντιμετωπίζοντας έναν πολλαπλά πιο άγριο αντίπαλο, όπως ήταν οι βουλγαρόφωνοι κομιτατζήδες.

Συμφωνώ όμως απόλυτα μαζί του ότι ο Δήμος Ηρωικής Πόλεως Ναούσης και κυρίως, η Μητρόπολη Βεροίας και Ναούσης, έχουν ηθική υποχρέωση να αναδείξουν προς πάσα κατεύθυνση τις δραστηριότητες και ευεργεσίες αυτής της ιστορικής οικογένειας της Νάουσας.

Τυχόν υπάρχουσες σκοπιμότητες για το αντίθετο πρέπει να παραμερισθούν. Και τούτο, για να υπάρξει συνέχεια στην μακριά αλυσίδα των Ναουσαίων ευεργετών. Τέλος, ο γράφων υπογραμμίζει ότι υπάρχει έδαφος περαιτέρω έρευνας για την ιστορία της οικογένειας Μανωλούση από τυχόν υπάρχοντα άλλα γραπτά στοιχεία στα χέρια επιζώντων γόνων της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1)  Περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ», περίοδος Γ΄, τεύχη 9-12, Σεπτέμβριος 1996, έκδοση Λαογραφικής Εταιρείας Νομού Πέλλας, άρθρο Νέανθου Θρακίτη με τίτλο «ΝΤΙΝΤΙΝΗΣ (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ) ΜΑΝΩΛΟΥΣΗΣ, Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΤΑΡΤΗΣ ΣΤΟ ΣΩΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΕΤΑΝ ΑΓΡΑ (Από ήρωας, ληστής). Σελ. 239-241.

(2) ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Α΄ ΑΡΧΕΙΟΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (1695 – 1912). Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. Επιμέλεια Ι. Κ. Βασδραβέλλη, σελ.466. Θεσσαλονίκη 1952. Αφορά σε πίνακα καταγραφής Ναουσαίων επαναστατών φονευθέντων κατά τις μάχες, καθώς και διαφυγόντων τη σύλληψη, με απογραφή των περιουσιακών τους στοιχείων, καταληφθέντων και δημευθέντων υπό της Υψηλής Πύλης. Το πλήρες κείμενο του πίνακος τούτου βλ. εις Ι. Κ. Βασδραβέλλη «ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΑΓΩΝΑΣ» (1796 1832), σελ. 285, ένθα το όνομα: Τάσιος. Θεσσαλονίκη 1950.

(3α)  Ι. Κ. Βασδραβέλλη, ό.π. σελ. 290 (ένθα το όνομα Τασιώνας Μανώλη). Ο πίνακας αυτός αφορά σε Ναουσαίους επαναστάτες που επέστρεψαν μετά την καταστροφή της πόλης κατόπιν χορηγηθείσας συγνώμης και αμνηστίας σ’ αυτούς από τον Μεχμέτ Εμίν Εμπού Λουμπούτ πασά.

(3β) Το αναγραφόμενο στον ίδιο πίνακα πρόσωπο με το όνομα «Τασιώνας» μάλλον πρέπει να αποκλεισθεί ότι είναι ο προπάτορας της οικογένειας Μανωλούση. Ο Εμμανουήλ ή Μανουήλ (Αναστασίου) Μπέλλας, πήρε ως βαπτιστικό όνομα, το όνομα του παππού του Μανώλη. Την εποχή εκείνη ως πατρώνυμα κυρίως χρησιμοποιούνταν τα βαπτιστικά των πατέρων στη Γενική πτώση (Γενική της καταγωγής). Το επώνυμο «Μπέλλας», προφανώς, έχει παραλειφθεί στον πίνακα καταγραφής, καθόσον, άλλα πρόσωπα με το αυτό επώνυμο, συγγενικά μάλλον, αναφέρονται σ’ αυτόν.

• Ι. Κ. Βασδραβέλλη, ό.π., σελ. 283-297.

(5-6)Στέργιου  Σπυρ.  Αποστόλου  «ΠΤΥΧΕΣ  ΑΠΟ ΤΗΝ  ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΤΑΞΙΑΚΩΝ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΩΝ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ». Μελέτη  κριτική – ιστοριοδιφική. Νάουσα 1994.

(7) Παύλου Πυρινού «Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΑΛΛΗΛΟΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ   ΣΧΟΛΗΣ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ». Περιοδικό «ΝΙΑΟΥΣΤΑ», τεύχ. Αριθ. 9, Οκτωβρίου – Δεκεμβρίου 1979, σελ. 137 – 138.

(8)  Εμμανουήλ Στ. Βαλσαμίδη «Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ 1822». Κεφ. Ζ΄΄, ονόματα Ναουσαίων κατά ενορίες. Έκδοση Πρωτοβουλίας. Νάουσα 1996.

(9)  Εμμανουήλ Στ. Βαλσαμίδη, ό.π., κεφ. ΙΑ΄, ημερολογιακό έτος 1866.

(10) Εμμανουήλ Στ. Βαλσαμίδη, ό.π., κεφ. ΙΒ΄, τα έτη 1867 – 1868 (Ημερολογιακά).

(11)  Εμμανουήλ Στ. Βαλσαμίδη, ό.π., κεφ. ΙΔ΄, η τριετία 1869 – 1871 του εφόρου Μανουήλ Α. Μπέλλα και κεφ. ΙΕ΄, απολογισμός της Εφορείας 1869 – 1871.

(12) Περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ», Νέανθου Θρακίτη, ό.π., σελ. 240.

(13) Περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ», Νέανθου Θρακίτη, ο.π., σελ. 239.

(14) Ευστάθιου Στουγιαννάκη «ΝΑΟΥΣΑ» (Γεωργία – Εμπόριον – Βιομηχανία και κοινοτική περιουσία αυτής. «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ», τόμος 1911, σελ. 144 – 157., ένθα παρέχεται η πληροφορία ότι το τσιφλίκι Γιαβόρνιτσας ανήκει κατά 50% στις αδελφές (θυγατέρες) του Εμμανουήλ Μπέλλα. Επίσης, βλέπε Στέργιου Σπυρ. Αποστόλου, ό.π., σελ. 203.

(15) Παναγιώτου Δεκάζου «Η ΝΑΟΥΣΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ» (Οικονομολογική μελέτη), σελ. 25. Αθήνα 1913 και Στέργιου Σπυρ. Αποστόλου, ό.π., σελ. 204. Επίσης, περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ», Νέανθου Θρακίτη, ό.π., σελ. 240.

(16α)  Εμμανουήλ Στ, Βαλσαμίδη, ό.π., κεφ. ΛΑ΄, δύο γράμματα, ένθα γίνεται μνεία περί της δωρεάς του Εμμανουήλ Α. Μπέλλα στη Μητρόπολη Βεροίας.

16β)  Περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ», Νέανθου Θρακίτη, ό.π., σελ. 240, μνεία, επίσης, περί της ως άνω δωρεάς.

(16γ) Στέργιου Σπυρ. Αποστόλου, ό.π., σελ. 288-289 και σελ. 297-300, περί του Β΄ εν Ναούση Μικτού Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου.

(17α) Υπ’ αριθ. 4985/1931 δημόσια διαθήκη της Μαρίας χήρας Γεωργίου Αλεξάνδρου, το γένος Εμμανουήλ Μπέλλα, δημοσιευθείσα την 23^η Ιουνίου 1943. Πρακτ. Αριθ. 42 Πρωτοδικείου Βεροίας, ένθα υπάρχει αναφορά για τα μέλη της οικογένειας και στο βοσκότοπο Γκουβερντανίκ.

(17β)  Περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ», Νέανθου Θρακίτη, ό.π., σελ 239, σχετικά με τις γαιοκτησίες Τασιώνα.

(17γ)  Στέργιου Σπυρ. Αποστόλου, ό.π.,  σελ. 209, αναφορικά με τις  γαιοκτησίες της οικογένειας Μανωλούση.

(17δ)  Εμμανουήλ Στ. Βαλσαμίδη, ό.π., κεφ. ΚΖ΄, ή πράξη ΙΑ΄, ένθα γίνεται μνεία του Γεωργίου Αλεξάνδρου.

• Περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ», Νέανθου Θρακίτη, ό.π., σελ. 240.

(19)Περιοδικό «ΕΠΙ ΤΡΟΧΑΔΗΝ». Βλ. το πλήρες κείμενο του Νέανθου Θρακίτη με τον προμνημονευόμενο τίτλο.