Στέργιος Αποστόλου: “Ο Σεΐχης Μπεντρεντίν. Μια προμαρξιστική κομμουνιστική επανάσταση από τον μουσουλμάνο Σεΐχη / αρχές 15ου αιώνα”

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΝΑΟΥΣΑ

 Ο ΣΕΪΧΗΣ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ

Μια προμαρξιστική κομμουνιστική επανάσταση από τον μουσουλμάνο Σεΐχη Μπεντρεντίν στις αρχές του 15^ου αιώνα. Συνοπτική αναφορά.

Στο υπ’ αριθ. 147 τεύχος του περιοδικού «ΝΙΑΟΥΣΤΑ» (Β΄ τρίμηνο 2014) δημοσιεύτηκε η ενδιαφέρουσα μελέτη του συμπολίτη μας Παρίση Κατσαρού, φιλολόγου, με τίτλο: «ΜΙΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ». Ο Παρίσης Κατσαρός μου είχε κάνει γνωστή την μελέτη του αυτή στο παρελθόν, μου είχε δώσει αντίγραφό της και μάλιστα μου είχε εκφράσει την επιθυμία του στην περίπτωση κατά την οποία είχα στην διάθεσή μου συμπληρωματικά ιστορικά στοιχεία να αναφερθώ σ’ αυτήν. Σχετικά με τον Σεΐχη Μπεντρεντίν, εμπνευστή και δημιουργό της προαναφερόμενης κοινωνικής επανάστασης, δεν θα αποτελούσε εκτροπή από την πραγματικότητα αν τον χαρακτήριζα σαν τον Καρλ Μαρξ των αρχών του 15^ου αιώνα. Η κοινωνικοπολιτική θεωρία την οποία ανέπτυξε τότε συνοψίζονταν στις εξής βασικές αρχές:

«Επιβάλλεται η δημιουργία  μιας αταξικής κοινωνίας, μιας κοινωνίας ανεκτικότητας, χωρίς φυλετικές, θρησκευτικές και άλλου είδους διακρίσεις, μιας κοινωνίας  αδελφοσύνης, αλληλοκατανόησης,  ισότητας και ευδαιμονίας, βασική προϋπόθεση της οποίας θα ήταν η ύπαρξη κοινοκτημοσύνης σε όλα τα μέσα παραγωγής και λοιπά αγαθά (πλην των γυναικών). Πίστευε στην ύπαρξη του θεού, απέρριπτε όμως την μέλλουσα κρίση  και την ανάσταση των νεκρών. Ο παράδεισος και η κόλαση αποτελούσαν επίγειες καταστάσεις. Ακόμα, διακήρυττε πως για την ενοποίηση του κόσμου απαιτούνταν προηγουμένως η ενοποίηση των θρησκειών. Πρέσβευε την μονογαμία, επέτρεπε την κατανάλωση οίνου, και την διδασκαλία της μουσικής»

Η μουσουλμανική αίρεση των Σούφι και ιδιαίτερα η γνωριμία του στην Αίγυπτο με τον δάσκαλο και Σεΐχη Χασάν Αχλατί η οποία σημάδεψε την ζωή του, υπήρξε καθοριστική για την συνολική διαμόρφωση των κοινωνικοπολιτικών απόψεών του. Από αυτόν μυήθηκε στον Σουφισμό κατόπιν μιας σουφιστικής τελετής με μουσική και χορό που κατηύθυνε ο Χασάν Ασλατί. Ακολούθως, γίνεται δερβίσης, φόρεσε τον τρίχινο μανδύα (αμπά) των δερβίσηδων, μοίρασε τα υπάρχοντά του στους απόρους και πέταξε τα βιβλία του στον ποταμό Νείλο. Επίσης, από τον Χασάν Ασλατί μαθαίνει για τον Πανθεϊσμό και τον Υλισμό, εμπνέεται από αντικομφορμιστικές αντιλήψεις και με την διαδρομή του χρόνου μετατρέπεται προοδευτικά σε μυστικιστή και επαναστάτη.

(Νικόλαος–Νταμόν Παπαδημητρίου: «Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΗΣ ΣΕΪΧΗΣ».http//www. lifo.gr/team/anatoli/48230).

Το όνομά του, εκτός από Μπεντρεντίν αναφέρεται αλλού και ως Μπεντρ-αντ-ντιν. Εντωμεταξύ, ο γιος του σουλτάνου Βαγιαζίτ Α΄, Μεχμέτ Α΄ (Μωάμεθ Α΄), ο οποίος είχε έλθει σε σύγκρουση με τους αδελφούς του Σουλεϊμάν και Μουσά που διεκδικούσαν τον θρόνο, έστειλε στρατεύματα εναντίον τους, τους κατανίκησε και τους εξουδετέρωσε πλήρως. Πολέμησε επίσης και με τους Σελτζούκους εμίρηδες τους οποίους είχε αποκαταστήσει ο Ταμερλάνος, μετά την ήττα που είχε υποστεί ο Βαγιαζίτ Α΄ από αυτόν κοντά στην Άγκυρα το 1402, αφαιρώντας τους τα προνόμια.

«… Οι πόλεμοι αυτοί είναι καταστροφικοί για τους μικρούς τιμαριούχους και γίνονται αιτία να αυξηθεί η φορολογία σε βάρος των αγροτών. Το αποτέλεσμα ήταν να ξεσηκωθούν οι μικροτιμαριούχοι και να ενωθούν μαζί τους και οι αγρότες με τους βιοτέχνες. Η εξέγερση αυτή ξετυλίχτηκε σε πραγματικό εμφύλιο πόλεμο (1415 – 1418) και σύμφωνα με άλλα δεδομένα στα 1413 – 1418). Το κίνημα είχε επικεφαλής τον Σεΐχη των δερβίσηδων, τον Μπέντρ-αντ-ντίν Σιμαβί που δρούσε στη Ρούμελη. Οι δερβίσηδες Μπερκλουντζέ Μουσταφάς (στην περιοχή Ιζμίρ – Ελληνικά Σμύρνη) και Τορλάκ Κεμάλ (στην περιοχή Μανίσα – Ελληνικά Μαγνησία) που δρούσαν με εντολή του Σιμαβί στη Μικρά Ασία και στηρίζονταν στους βιοτέχνες και στους αγρότες, ζητάνε να εξισωθούν κοινωνικά όλοι οι άνθρωποι και να γίνουν κοινά τα λογής λογής αγαθά «εκτός από τις παντρεμένες γυναίκες», και συγκεκριμένα: «τα τρόφιμα, ο ρουχισμός, οι ιπποσκευές και η καλλιεργήσιμη γη». Κυρίως ζητάνε κοινοκτημοσύνη της γης. Οι ξεσηκωμένοι φορούσαν όλοι όμοια απλή στολή, έτρωγαν σε κοινά συσσίτια και διακήρυσσαν την αρχή της ισότητας και για τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες – την μουσουλμανική, τη χριστιανική και την Ιουδαϊκή»

(ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ. Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ. Τόμος Γ2, σελ. 1136 – 1137. Ελληνική έκδοση, Αθήνα 1958 – 1959).

Επίσης, ο Ιωάννης Μελάς στο βιβλίο του «ΤΟ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΣΕΪΧΗ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΣΙΜΑΝΑΒΙ» (Καντασκέρ των Οθωμανών πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1416 – 1418), έκδοση 1983, Αθήνα, επικαλούμενος τον Βυζαντινό ιστορικό Δούκα, γράφει ότι:

«Ο Μπεντρεντίν και ο Μουσταφά (Μπερκλουτζέ) δίδασκαν ότι όποιος από τους Τούρκους πει ότι οι χριστιανοί δεν είναι θεοσεβούμενοι, διαπράττει ασέβεια. Κάθε Τούρκος όταν συναντάει ένα χριστιανό οφείλει να τον φιλοξενεί και να τον τιμά σαν άγγελο του Αλλάχ».

Μωάμεθ Α΄ Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
(Περίοδος	1413 – 26 Μαΐου 1421 (8 έτη)

Ο Μεχμέτ Α΄, μετά τις συντριπτικές ήττες που υπέστησαν στο πεδίο της μάχης τα στρατεύματα των αδελφών του Σουλεϊμάν και Μουσά, καθώς και των Σελτζούκων εμίρηδων, υποκύπτοντας στις συνεχείς πιέσεις του μουσουλμανικού ιερατείου, έκρινε ότι ήλθε ο καιρός να ασχοληθεί με τον αιρετικό Μπεντρεντίν και το ιδιότυπο κράτος που είχε δημιουργήσει. Ο Μπεντρεντίν είχε κατορθώσει να συγκροτήσει έναν αξιόλογο στρατό αριθμητικής δύναμης  άνω των 10.000 ανδρών, ο οποίος, ως επί το πλείστον, αποτελούνταν από εξαθλιωμένους μουσουλμάνους, χριστιανούς και Εβραίους αγρότες και βιοτέχνες.

(«ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», τόμος 7^ος, σελ. 560 – 561, εκδόσεις ΔΟΜΗ, Αθήνα 2005).

Ο στρατός αυτός είχε αναπτυχθεί μερικώς στην Μικρά Ασία και συγκεκριμένα στην περιοχή της Σμύρνης με επικεφαλής τον Μουσταφά Μπερκλουτζέ, στην περιοχή της Μαγνησίας με επικεφαλής τον Τορλάκ Κεμάλ, Εβραίο εξωμότη (ντονμέ) και σε περιοχή της Βουλγαρίας με επικεφαλής τον Μπεντρεντίν. Ο Μεχμέτ Α΄ προκειμένου να καταστείλει την ανταρσία του Μπεντρεντίν απέστειλε 6.000 γενιτσάρους υπό την ηγεσία του εξισλαμισμένου Σέρβου Σισμάν εναντίον του. Η μάχη διεξήχθη στα στενά του όρους Στυλάριο στην οροσειρά της Ροδόπης. Ο Σισμάν υπέστη πανωλεθρία και οι γενίτσαροί του κατακρεουργήθηκαν από τους αντάρτες του Μπεντρεντίν. Με νεώτερες στρατιωτικές επιχειρήσεις των σουλτανικών στρατευμάτων με επικεφαλής τώρα τον Μπεγιαζίτ πασά, κατανικάται ο στρατός του Μουσταφά Μπερκλουτζέ σε μάχη η οποία έλαβε χώρα στην Έφεσο. Ο Μουσταφά Μπερκλουτζέ, συλλαμβάνεται  με 3.000 περίπου στρατιώτες του οι οποίοι βρίσκουν μαρτυρικό θάνατο. Το ίδιο θα συμβεί με τον Τορλάκ Κεμάλ και τον στρατό του οι οποίοι θα οδηγηθούν στον κάμπο της  Μαγνησίας και  θα  απαγχονισθούν.

(http://metwpoistorias.blogspot.gr/2009/03/seyh-bedreddin. html)

Στα τέλη του 1418 συντρίβεται και ο στρατός του Μπεντρεντίν στην Ρούμελη.

(«ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ». Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., τόμος Γ2, σελ. 1137, Ελληνική έκδοση, Αθήνα 1958 –1959).

Ο Μπεντρεντίν συλλαμβάνεται στις Σέρρες και παραδίδεται στα χέρια του σουλτάνου. Μετά από μια παράτυπη και εικονική δίκη απαγχονίζεται στην αγορά της πόλης, μπροστά σε μια ταβέρνα στις 18 Δεκεμβρίου του 1420. Ήταν 60 ετών. Σε ανακοίνωσή του ο καθηγητής των Οθωμανικών και σύγχρονων Τουρκικών σπουδών στο πανεπιστήμιο του Princeton, Heath W. Lowry στο Β΄ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο για τις Σέρρες κατά το διάστημα 6 – 9 Απριλίου 2006, μεταξύ άλλων, αναφέρει και τα εξής:

«… Μια από τις σημαντικότερες πλευρές του υλικού που διασώζεται στους καταλόγους (tahrirs) των Σερρών είναι το ότι ρίχνουν φως στο ρόλο του Σεΐχη Μπεντρεντίν Σιμαβλάογλου, ο οποίος εκτελέστηκε ως πολιτικός επαναστάτης στην αγορά της πόλης στις αρχές της δεκαετίας του 1420. Παρά το γεγονός αυτό, η μνήμη του συνέχισε να ζει στις Σέρρες και σε ολόκληρο τον 15^ο και 16^ο αιώνα, δεδομένου ότι ένας μουσουλμανικός ναός καθώς και μία κατοικία δερβίση που φέρουν το όνομά του, εμφανίζονται στις κτηματολογικές αποτυπώσεις. Το ότι το κίνημα του Μπεντρεντίν συνέχισε να επιζεί σε όλη την Τουρκοκρατία συνάγεται από το γεγονός ότι το 1923 οι Τούρκοι των Σερρών (οι οποίοι είχαν προέλθει από την ανταλλαγή των πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία) ξέθαψαν το λείψανό του και το μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη. Από τις εκατοντάδες χιλιάδες Οθωμανών που πέθαναν και ενταφιάστηκαν στα Βαλκάνια στην περίοδο 1354 – 1923, μόνο το λείψανο του Σεΐχη Μπεντρεντίν συνόδεψε την αποχώρηση των Τούρκων στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου».

Σήμερα ο Σεΐχης Μπεντρεντίν και οι δύο συμπολεμιστές του Μουσταφά Μπερκλουτζέ και Τορλάκ Κεμάλ θεωρούνται ως μάρτυρες της Τουρκικής Αριστεράς.

(http://metwpoistorias.blogspot.gr/2009/03/seyhbedr–eddin.html)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το ανωτέρω κείμενο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της Βέροιας  «Η ΑΛΛΗ ΑΠΟΨΗ»  σε δύο συνέχειες, ήτοι, την 29η Ιουνίου 2015 και την  3η Ιουλίου 2015.

Θεωρώ σκόπιμο να μεταφέρω συμπληρωματικά το πλήρες και πολύ ενδιαφέρον κείμενο της εφημερίδας «Καθημερινός ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» των Σερρών, το οποίο αναφέρεται στον Σεΐχη Μπεντρεντίν:

Καθημερινός «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ»

(Προοδευτική εφημερίδα του Νομού Σερρών)

Κάποιοι θυμούνται τον σεΐχη των φτωχών Μπεντρεντίν, ο Σεΐχης που μαρτύρησε στις Σέρρες. Πάνε δέκα χρόνια που κάποιοι θέλησαν να οργανώσουν μια εκδήλωση στις Σέρρες για τον σεΐχη των φτωχών, που τρία σωματεία προσπάθησαν ανεπιτυχώς να οργανώσουν μια ημερίδα και που είχαν πείσει ως και τον δήμαρχο να στηθεί μια αναμνηστική επιγραφή στην πλατεία, μπροστά στο Μπεζεστένι, για τον θάνατο του Μπεντρεντίν, αλλά με παρέμβαση του μητροπολίτη δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν.

Κι λίγο μετά  έρχονται τα δύο στένσιλ στην καρδιά των Σερρών να θυμίσουν ότι στο χώμα κάτω από το πεζοδρόμιο, στην καρδιά της πόλης (οδός Ελευθερίου Βενιζέλου 29), πάτησε για τελευταία φορά ζωντανός ο σεΐχης όλων των φτωχών, των αδικημένων, των καταφρονεμένων εκείνου του καιρού αλλά και όλων των εποχών. Οτι εκεί τον κρέμασαν (18 Δεκέμβρη 1416), αλλά δεν τον σκότωσαν ποτέ. Πολλοί είναι αυτοί που εκπλήσσονται όταν ανακαλύπτουν ότι οι Σέρρες μία σχετικά μικρή πόλη και όχι ιδιαίτερα τουριστική είναι γνωστή στους περισσότερους Τούρκους. Ένας από τους λόγους είναι ότι οι Σέρρες κατά την Οθωμανική κυριαρχία ήταν σημαντικό εμπορικό κέντρο που βρισκόταν στο δρόμο για την Κωνσταντινούπολη, κυρίως όμως είναι γνωστή γιατί στις Σέρρες δικάστηκε και τελικά απαγχονίστηκε ο πρώτος «μουσουλμάνος σοσιαλιστής» όπως αποκαλείται από πολλούς, ο Σεΐχης Μπεντρεντίν.

 Έτσι δεν είναι καθόλου περίεργο ότι επισκέπτονται τις Σέρρες πολλοί μουσουλμάνοι Αλεβίτες (ετερόδοξοι μουσουλμάνοι) για να προσκυνήσουν το μέρος όπου μαρτύρησε και θάφτηκε ο εμπνευστής ενός μεγάλου κοινωνικοπολιτικού κινήματος του 15ου αιώνα. Για τον Σεΐχη Μπεντρεντίν έχουν γραφτεί πολλά βιβλία και έργα, αλλά αυτό που αναβίωσε τη μνήμη του και να τον έκανε ευρέως γνωστό είναι το ποίημα του μεγάλου Τούρκου ποιητή Ναζίμ Χικμέτ, «Το έπος του γιου του Καδή της Σιμάβνα Σεΐχη Μπεντρεντίν», το οποίο γράφτηκε το 1936, όταν ο ποιητής βρισκόταν στη φυλακή. Αλλά ποιος είναι ο Σεΐχης Μπεντρεντίν;

Η επανάσταση

Ο Μπεντρεντίν άρχισε να οργανώνει μία νέα επανάσταση, αλλά συλλήφθηκε με ύπουλο τρόπο (πιθανότατα το 1416) από τους άντρες του Σουλτάνου Μεχμέτ Τσελεμπί που τον έφεραν στις Σέρρες ενώπιον του. Μπροστά στο Σουλτάνο ξεκίνησε η δίκη του για τις ετερόδοξες θρησκευτικές του απόψεις που θεωρούνταν πολύ επικίνδυνες από την Οθωμανική κυβέρνηση, αλλά πιστεύεται ότι κανένας Καδής δεν μπορούσε να αντικρούσει τις απόψεις του και να αποδείξει την ενοχή του. Έτσι ο Σουλτάνος κάλεσε τον Μεβλάνα Χαϊδάρ, ο οποίος ήταν ειδικός στον Ιερό Νόμο. Πιστεύεται ότι ούτε αυτός μπορούσε να τον καταδικάσει και τελικά ο ίδιος ο Μπεντρεντίν αποφάσισε για την καταδίκη του και έβαλε τη σφραγίδα του στη φετβά (ιερονομική ρήτρα) του Μεβλάνα Χαϊδάρ με την οποία δινόταν εντολή για την εκτέλεσή του. Και του είπαν: «απολογήσου»! Ο Μπεντρεντίν χαμογέλασε, τα μάτια του έλαμψαν, είπε:

– αφού νικηθήκαμε αυτή τη φορά

– τι άλλο μπορούμε να κάνουμε δογματικέ,

– τώρα μη λες τίποτε άλλο.

– Αφού η φετβά είναι δική μας 

– δώστε τη σφραγίδα να τη βάλουμε εμείς.

( Ναζίμ Χικμέτ)

Κατ’ εξαίρεση του γενικού κανόνα και λόγω του σεβασμού που ενέπνεε, ενώ τον καταδίκασαν σε θάνατο, δεν πείραξαν την οικογένεια και τα υπάρχοντά του. Έτσι ο Σεΐχης Μπεντρεντίν κρεμάστηκε πιθανότατα στις 18 Δεκεμβρίου του 1416 σε έναν πλάτανο στην αγορά των Σερρών απέναντι από το Εσκί τζαμί (βρισκόταν πίσω από το Μπεζεστένι) και το γυμνό του σώμα έμεινε εκεί κρεμασμένο για μια ολόκληρη μέρα. Στη συνέχεια το νεκρό σώμα παρέλαβαν οι μαθητές του, οι οποίοι το έθαψαν στο Ορτά Μεζαρλίκ (Τούρκικο νεκροταφείο), δίπλα στο Καντιρί Τεκέ. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει ο τάφος του Σεΐχη προσδιορίζεται στην οδό Ελ. Βενιζέλου 29, όπου σήμερα στεγάζεται ένα φαρμακείο.

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών οι οπαδοί του μετέφεραν τα οστά του στην Τουρκία και τώρα ο τάφος του βρίσκεται στην περιοχή Μπαγιαζίτ της Κωνσταντινούπολης.  Ακόμη και σήμερα υπάρχουν οπαδοί της φιλοσοφίας του Μπεντρεντίν κυρίως στη Ντομπρουτζά και στην Ανατολική Θράκη. Το 1924 ο Ferid Rasim μαζί με ορισμένους άλλους Τούρκους των Σερρών φεύγοντας με την τελευταία προσφυγική αποστολή φρόντισαν να μεταφέρουν στην Κωνσταντινούπολη τα οστά του Σεΐχη Μπεντρεντίν. Το μαυσωλείο βρισκόταν σε μια δίοδο της οδού Βενιζέλου και συγκεκριμένα στη θέση της σημερινής οικοδομής αριθμός 63, ιδιοκτησίας Βεργή, όπου στεγάζεται το φαρμακείο του Αχιλλέα Λιθαρή (Ευστρατίου Χ. Ζεγκίνη).

 Ο Μπεντρεντίν ενταφιάστηκε για δεύτερη φορά στο νεκροταφείο που βρίσκεται το μνήμα του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ και του Ζιγιά Γκιοκάλπ, στο Τσεμπερλίτας της Κωνσταντινούπολης

Ο Ναζίμ Χικμέτ

 Ο Ναζίμ Χικμέτ του αφιερώνει το «Επος του γιου του Καδή της Σιμάβνα Σεΐχη Μπεντρεντίν» (1936) – όταν ο ποιητής βρισκόταν στη φυλακή – και περιγράφει τον στρατό του με στίχους».

Παρατίθεται μέρος του έπους:

… Κοίταζαν του Μπεντρεντίν τα παλικάρια/

Του Μπεντρεντίν τα παλικάρια/

Πέρα απ’ τον ορίζοντα κοιτάζανε/

Μ’ άσπρα πουκάμισα δίχως ραφές/

Με ξέσκεπα κεφάλια/

Μ’ ολόγυμνα σπαθιά και πόδια/

Του Μπεντρεντίν τα παλικάρια/

Στον εχθρό ριχτήκανε/

Τούρκοι χωριάτες του Αϊδινιού/

Ρωμιοί ψαράδες απ’ τη Σάμο/

Να οι δέκα χιλιάδες σύντροφοι του Μουσταφά».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

— https://www.lifo.gr/arxeio/o-kommoynistis-seihis

— Νικόλαος–Νταμόν Παπαδημητρίου: «Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΗΣ ΣΕΪΧΗΣ». http// www. lifo.gr/team/anatoli/48230

— Ιωάννης Μελάς «ΤΟ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΣΕΪΧΗ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΣΙΜΑΝΑΒΙ» (Καντασκέρ των Οθωμανών πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1416 – 1418), έκδοση 1983, Αθήνα

— ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ. Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ. Τόμος Γ2, σελ. 1136 – 1137. Ελληνική έκδοση, Αθήνα 1958 – 1959

— ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», τόμος 7^ος, σελ. 560 – 561, εκδόσεις ΔΟΜΗ, Αθήνα 2005

— http://metwpoistorias. blogspot.gr/2009/03/seyh-bedreddin.html

— ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ». Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., τόμος Γ2, σελ. 1137, Ελληνική έκδοση, Αθήνα 1958 –1959 –

— http://metwpoistorias. blogspot.gr/2009/03/seyhbedr-eddin.html).

— https://www.lifo.gr/arxeio/o-kommoynistis-seihis