α.«του μεν φθίνοντος μηνός, του δ’ ισταμένοιο»
β. «Ο δ’ έβδομος εστήκει μεις»
γ.«έαρος νέον ισταμένοιο»
Οι αρχαίοι Έλληνες από την εποχή του Ομήρου απέδιδαν την αλλαγή των εποχών (γ) και των μηνών (α, β) με τη βοήθεια τύπων του ρήματος ίστημι. Η αρχή, δηλαδή, της επόμενης εποχής (γ) ή του επόμενου μηνός (α, β) δηλωνόταν με ρηματικούς τύπους του ίστημι, όπως: ισταμένοιο, εστήκει.
«Η ελληνική κυβέρνηση ίσταται παρά το πλευρόν του Κυπριακού λαού»
Συχνά διαβάζουμε στις εφημερίδες ή ακούμε από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση ανακοινώσεις της κυβέρνησης για την συμπόρευση του ελληνικού λαού με τον κυπριακό. Δομικό στοιχείο αυτής της ανακοίνωσης το αρχαιοπρεπές ίσταται που υποδηλώνει τη συμπαράσταση της Ελλάδας προς την Κύπρο (στέκεται).
«Στόχος της πάλης μας είναι η καθεστηκυία τάξη των πραγμάτων, το υφιστάμενο κοινωνικοπολιτικό σύστημα και γενικότερα το συντηρητικό status quo»
Ανακοινώσεις, όπως η παραπάνω, προδίδουν το ιδεολογικό στίγμα του πομπού αλλά και τους απώτατους στόχους του. Δεσπόζουσα θέση σε αυτές τις ανακοινώσεις – μανιφέστα κατέχουν οι διάφοροι ρηματικοί τύποι του ρήματος ίστημι, που με την πάροδο του χρόνου έγιναν φράσεις – κλισέ, όπως: καθεστηκυία τάξη, υφιστάμενο σύστημα, status quo.
«Του έστησαν καρτέρι…/ «Μου την είχαν στημένη…»/ «Στήνω κάποιον στον τοίχο…»/ «έστησε καβγά για ασήμαντο λόγο…»/ «θα σου στήσω άγαλμα, αν…»/ «Το φθινόπωρο θα στηθούν κάλπες»
Οι παραπάνω καθημερινές φράσεις αποτυπώνουν με ενάργεια την κυρίαρχη θέση του ίστημι (στη νεοελληνική του έκδοση), ακόμη κι όταν γειτνιάζουν την αργκό. Είτε με τους ομηρικούς τύπους, είτε με την αργκό εκδοχή του το ίστημι-μαι συνιστά πυρηνικό στοιχείο του λόγου και της επικοινωνίας μας. Πολλοί δε τύποι του έμειναν αμετάφραστοι και ενσωματώθηκαν στον νεοελληνικό λόγο χωρίς παρενέργειες νοηματικές.
«Η στάση της Ελλάδας έναντι στης Τουρκίας διαμορφώνεται κάθε φορά ανάλογα με τη συμπεριφορά της γείτονος χώρας στο Κυπριακό. Στο επόμενο χρονικό διάστημα η Τουρκία θα πρέπει να δείξει τις καλές της προθέσεις, αν θέλει να φανεί συνεπής στις δεσμεύσεις που της επέβαλε η Ε.Ε. Από τα πράγματα, επομένως, καθίσταται αναγκαίος ο εκδημοκρατισμός των δομών του Τουρκικού κράτους. Ωστόσο, το στρατιωτικό κατεστημένο αντιδρά στην «άνευ όρων» Ευρωπαϊκή πορεία της χώρας και εγείρει ενστάσεις και για τα οφέλη της ένταξης στην Ε.Ε. Η 3η Οκτωβρίου 2005, λοιπόν, θα αποτελέσει σταθμό τόσο για την Τουρκία όσο και για τα επόμενα στάδια της Ευρωπαϊκής διεύρυνσης».
Στο παραπάνω δημοσιογραφικό κείμενο κυριαρχούν λέξεις – έννοιες που ετυμολογικά σχετίζονται με το ρήμα ίστημι. Το ρήμα αυτό – απλό ή σύνθετο – εμπλουτίζει το λόγο μας και διευκολύνει την επικοινωνία μας με όρους που πολλές φορές αγνοούμε τη ρίζα τους. Οι παράγωγες λέξεις έχουν στο ριζικό τους σύστημα είτε το θέμα στη- είτε το θέμα στα-. Η γνώση, επομένως, της καταγωγής των λέξεων μας βοηθά να χρησιμοποιούμε σωστά στο λόγο μας όρους με βαρύ σημασιολογικό φορτίο.
Οι λέξεις στητός, στήλη, διάστημα, στημόνι και στήμονας έχουν ως βασικό θέμα το στη-: «Το στήσιμο μιας επιχείρησης προαπαιτεί γνώση της αγοράς και κεφάλαιο»/ «Η καθιστική ζωή έχει επιπτώσεις στη σπονδυλική στήλη»/ «Οι ύπεροι και οι στήμονες ενός άνθους αποτελούν τα αναπαραγωγικά όργανά του».
Από το θέμα στα- παράγεται πλήθος λέξεων – απλές και σύνθετες: στάση, άστατος, στατικός, στασίδι, σταθμός, στάμνα, στοά, στάδιο. «Ο Γιώργος χαρακτηρίζεται από άστατο χαρακτήρα»/ «Η οικονομία παρέμεινε στατική παρά τα κυβερνητικά μέτρα»/ «Στην αρχαία Ελλάδα ο στατήρας ως μονάδα βάρους διέφερε από πόλη σε πόλη»/ «Η αστυνομία συνέλαβε δύο υπόπτους της τεκτονικής στοάς»/ «Κάθε ελληνικό σπίτι έχει και το εικονοστάσιό του».
Παράλληλα με τα θέματα – ρίζες στα- και στη- υπάρχουν και τα ιστ- (ιστίον, ιστός) και το στυ- (στύλος, στύω) ή και το στω- (στοά…).
Υπάρχουν, όμως, και λέξεις – παράγωγες του ίστημι που κυριαρχούν στο λόγο μας και ταυτίστηκαν με διάφορες πολιτικές και κοινωνιολογικές αναλύσεις: «Το οικονομικό κατεστημένο αντιδρά στις διεκδικήσεις της εργατικής τάξης». Η λέξη «κατεστημένο» έχει κοινή ρίζα με το λατινικό «status quo». Επίσης, η λέξη καθεστώς (μετοχή παρακειμένου) με την πολυσημία της αποτελεί σημείο αναφοράς για την ερμηνεία των πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων: «Οι ένοχοι καταδικάστηκαν για αντικαθεστωτικές ενέργειες που έθεταν σε κίνδυνο τη δημοκρατία και αδυνάτιζαν τον κοινωνικό ιστό».
Κι ενώ το ίστημι κυριαρχεί στο λόγο μας αποτελούσε για τους μαθητές μικρό εφιάλτη η κλίση του όπως και των άλλων: Τίθημι, ίημι, δίδωμι.
Αξίζει, επίσης, να επισημανθούν και οι διάφοροι τύποι του ίστημι που προκύπτουν από τα σύνθετά του με πολλές προθέσεις, όπως: ανθίσταμαι, αφίσταμαι, ενίσταμαι, εφιστώ, καθίσταμαι, μεθίσταμαι, παρίσταμαι, προΐσταμαι, συνίσταμαι, επίσταμαι (αντίσταση, απόσταση, ένσταση, μετάσταση, συνιστώσα…).
Είναι, λοιπόν, ευθύνη των προϊσταμένων αρχών να επαναξιολογήσουν το πρόγραμμα σπουδών στα σχολεία και να δώσουν νέα ώθηση στη διδασκαλία των γλωσσικών μαθημάτων. Οι διιστάμενες απόψεις για τη σκοπιμότητα αύξησης των ωρών διδασκαλίας των αρχαίων κειμένων μπορούν να ξεπεραστούν μέσα από μία πρόταση διδασκαλίας που θα αναδεικνύει το σημασιολογικό φορτίο και τους σταθμούς κάθε λέξης. Η άγονη προσκόλληση σε νεκρούς γραμματικούς τύπους (σταίην…) αφυδατώνει το ενδιαφέρον των μαθητών για τη γλώσσα, με αποτέλεσμα να διαιωνίζονται τα υφιστάμενα γλωσσικά προβλήματα.
Φτωχή γλώσσα, όμως, σημαίνει και φτωχή σκέψη κι ένας άνθρωπος με φτωχή σκέψη είναι απογυμνωμένος από εσωτερικές αντιστάσεις. Το στημόνι, λοιπόν, της πνευματικής εξύψωσης είναι οι λέξεις και αυτό γιατί: «Τα όρια της γλώσσας μας σημαίνουν τα όρια του κόσμου μας».
Γι’ αυτό, λοιπόν, απέναντι στη δύναμη και στον πλούτο της γλώσσας μας θα πρέπει να σταθούμε με σεβασμό και δέος συστοιχιζόμενοι με τη φράση της θείας Λειτουργίας (Αρχάγγελος Μιχαήλ).
«Στώμεν καλώς, στώμεν μετά φόβου θεού»
Η προτρεπτική Υποτακτική «στώμεν» ως δομικό στοιχείο της προτροπής μπορεί να συνδυαστεί αρμονικά με ένα άλλο παράγωγο του ίστημι(στητή) που αναδεικνύει την αξία της ψυχικής ανάτασης απέναντι στην απώλεια των υλικών στοιχείων. Μία διαπίστωση που ισοδυναμεί με μία άτυπη προτροπή του Δ. Σολωμού.
«Χαρές και πλούτη κι αν χαθούν/ και τα βασίλεια κι όλα, τίποτα δεν είναι,/ αν στητή μεν’ η ψυχή κι ολόρθη»
Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.
https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com
