Γράφει η Έλσα Νικολαΐδου
«Γιατί φαίνεται ότι η ευδαιμονία υπάρχει στον ελεύθερο χρόνο (ἐν τῇ σχολῇ εἶναι)· επειδή απασχολούμαστε για να έχουμε ελεύθερο χρόνο, και πολεμάμε για να έχουμε ειρήνη.»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1177b4-5
Ο ελεύθερος χρόνος και η ορθή διαχείρισή του απασχόλησαν την Αριστοτελική σκέψη, καθώς αποτελούν μέρος της ευδαιμονίας. Ωστόσο, οι απόψεις περί ελεύθερου χρόνου δεν απαντώνται σε κάποιο ηθικό έργο του φιλοσόφου, όπως θα περίμενε κάποιος, αλλά στα Πολιτικά του. Σκοπός της ζωής αναντίλεκτα είναι η ευδαιμονία και αυτή συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με το πολίτευμα:
«Επειδή φαίνεται ότι ο σκοπός είναι και κοινός για όλους και ξεχωριστός για κάθε άνθρωπο, και αυτός ο όρος είναι αναγκαίος τόσο στον άριστο άνθρωπο όσο και στο άριστο πολίτευμα είναι φανερό ότι πρέπει να υπάρχουν αρετές και στον ελεύθερο χρόνο (εἰς τὴν σχολὴν)· διότι, όπως έχουμε πει πολλές φορές, ο σκοπός του πολέμου είναι η ειρήνη και της εργασίας ο ελεύθερος χρόνος.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1334a11-16
Ο άνθρωπος, ειδικά ο πολυάσχολος φιλοσοφικός νους που διάγει τον ιδανικό θεωρητικό βίο, έχει ανάγκη από ξεκούραση, ανάπαυλα (σχολὴν). Στο 8ο βιβλίο των Πολιτικών έπειτα από το ιδανικό πολίτευμα ο συγγραφέας αναζητεί την άριστη εκπαίδευση, καθώς η αγωγή των νέων είναι εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση της διασφάλισής του. Είναι σαφές ότι για τον Αριστοτέλη η παιδεία οφείλει να είναι δημόσια και όχι ιδιωτική, καθώς οι στόχοι των δύο (πολιτείας-πολιτών) είναι κοινοί:
«Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι πρέπει η παιδεία των νέων επομένως να γίνει αντικείμενο έρευνας του νομοθέτη. Διότι αν δεν συμβεί στις πόλεις, θα βλάψει και τα πολιτεύματα· πρέπει λοιπόν να εκπαιδεύονται ανάλογα για το καθένα, καθώς από τη μια προφυλάσσει το ήθος κάθε πολιτεύματος και από την άλλη το καθιστά από την αρχή, όπως το δημοκρατικό πολίτευμα τη δημοκρατία και το ολιγαρχικό την ολιγαρχία. Πάντοτε δε το καλύτερο ήθος αποτελεί το αίτιο του καλύτερου πολιτεύματος.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337a11-18
Ως εκ τούτου, ο Αριστοτέλης θα εξετάσει τα τέσσερα μαθήματα που διδάσκονταν παραδοσιακά στην εκπαίδευση των νέων. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται να τα ερευνήσει όλα. Θα αφιερώσει σχεδόν ολόκληρο το όγδοο βιβλίο στο μάθημα της Μουσικής και στους σκοπούς της εκπαίδευσης που αυτό εξυπηρετεί. Λόγω του ότι το ξεχωριστό σύγγραμμα, με τον τίτλο Περί μουσικής, που αναφέρεται στον κατάλογο του Διογένη Λαέρτιου (Βίοι 5.26) έχει χαθεί, τελευταίο βιβλίο των Πολιτικών καθίσταται πολύτιμο για τις Αριστοτελικές απόψεις. Εδώ, κατά τη συνήθη του μέθοδο, θα θέσει ερωτήματα ώστε να οδηγήσει τη σκέψη των μαθητών του, σύμφωνα με το παράδειγμα της Σωκρατικής άγνοιας. Απορεί ο Αριστοτέλης:
«Τέσσερα είναι περίπου τα μαθήματα με τα οποία συνηθίζουν να εκπαιδεύουν τους νέους, τα γράμματα και η γυμναστική και η μουσική και για κάποιους η ζωγραφική. Τη γυμναστική και τη ζωγραφική τις διδάσκουν ως χρήσιμες για τη ζωή και για πολλά πράγματα, τη γυμναστική επειδή εξασκεί την ανδρεία. Για τη μουσική όμως θα απορούσε κάποιος. Τώρα οι περισσότεροι την απολαμβάνουν λόγω της ηδονής. Οι νομοθέτες από παλιά την είχαν εντάξει στην εκπαίδευση, καθώς η ίδια η φύση την επιζητεί, όπως πολλές φορές είπαμε, διότι δεν πρέπει απλώς να εργαζόμαστε με τον σωστό τρόπο αλλά και να είμαστε σε θέση περνάμε ωραία τον ελεύθερό μας χρόνο. Επειδή αυτή είναι η αρχή όλων των πραγμάτων, για να το πούμε πάλι γι’ αυτή. Αν λοιπόν χρειάζονται και τα δύο, είναι προτιμότερο το να έχει κάποιος ελεύθερο χρόνο από το να εργάζεται και τέλος πρέπει να αναζητήσουμε τι πρέπει να κάνουμε στον ελεύθερό μας χρόνο.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337b23-35
Η διδασκαλία της μουσικής θα συμβάλλει στην ευδαιμονία των πολιτών. Γιατί όμως να διδάσκεται η μουσική; Δεν μπορεί κάποιος απλώς να την απολαμβάνει; Ποιος είναι ο στόχος του μαθήματος; Ο Αριστοτέλης έχει κατανοήσει τη δύναμη της μουσικής, την άμεση επίδρασή της στον ψυχισμό του ακροατή. Ταυτόχρονα, είναι ένα από τα πιο ευχάριστα πράγματα, προσφέρει ηδονή. Το να έχεις ελεύθερο χρόνο ενέχει «ηδονή και ευδαιμονία και μακάρια ζωή». Στην εργασία, εξηγεί ο Αριστοτέλης, μαθαίνουμε πράγματα για χάρη των άλλων, σε αντίθεση με τη σχόλη όπου μπορούμε να διδαχτούμε αποκλειστικά για τον εαυτό μας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι αρχαίοι την ενέταξαν στην εκπαίδευση:
«Για αυτό τον λόγο οι προγενέστεροι την συμπεριέλαβαν στην παιδεία όχι ως αναγκαία (δεν είναι καθόλου αυτό) ούτε ως χρήσιμη (όπως τα γράμματα που είναι αναγκαία για την απόκτηση χρημάτων, τη διαχείριση των οικονομικών, τη μόρφωση και για πολλές πολιτικές πράξεις. Γιατί φαίνεται ότι και η ζωγραφική είναι χρήσιμη στο να κρίνουμε καλύτερα τα έργα των καλλιτεχνών), ούτε πάλι όπως η γυμναστική που συντελεί στην υγεία και την ενίσχυση της ανδρείας (κανένα από αυτά τα δύο δεν βλέπουμε να συμβαίνουν με τη μουσική)· αυτό που μένει λοιπόν είναι για να περνάμε τον ελεύθερό μας χρόνο, σ’ αυτό στόχευαν αυτοί που την ενέταξαν στην παιδεία. Επειδή θεωρούν ότι αυτή είναι η διασκέδαση των ελεύθερων ανθρώπων.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1338a13-24
Ο ελεύθερος χρόνος (σχολή) είναι προνόμιο των ελεύθερων ανθρώπων και χρέος της Αριστοτελικής ιδανικής πολιτείας είναι η διδασκαλία του μαθήματος της μουσικής ως αναγκαίου για την εκπαίδευση των νέων. Ο Αριστοτέλης δεν παύει να υπερασπίζεται τη μουσική και την αισθητική ηδονή που προσφέρει ως ωφέλιμη για τον ανθρώπινο βίο. Η ευδαιμονία μπορεί να μη βασίζεται στις πρόσκαιρες απολαύσεις και την περιστασιακή διασκέδαση, ωστόσο δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι ο ελεύθερος χρόνος είναι απαραίτητος και ο τρόπος με τον οποίο κάποιος θα αναπαυτεί έπειτα από την εργασία είναι συνυφασμένος με την παιδεία του:
«Η πρώτη μας έρευνα είναι αν πρέπει να συμπεριληφθεί η μουσική στην εκπαίδευση ή όχι, και τι από τα τρία για τα οποία έχουμε θέσει τις απορίες μας είναι: Ανήκει στην εκπαίδευση, το παιχνίδι ή στο να περνάμε ευχάριστα; Εύλογα ταιριάζει σε όλα και φαίνεται να μετέχει σ’ αυτά. Καθώς το παιχνίδι υπάρχει χάρη στην ανάπαυση, η δε ανάπαυση είναι αναγκαίο να είναι ευχάριστη (αφού είναι κάποιο είδος θεραπείας των πόνων της λύπης) και το να περνάμε ευχάριστα τη ζωή μας ομολογουμένως δεν πρέπει να περιλαμβάνει μόνο το ωραίο αλλά και την ηδονή (γιατί η ευδαιμονία συνίσταται και από τα δύο). […] Ως εκ τούτου, θα μπορούσε κάποιος να κατανοήσει το ότι πρέπει να εκπαιδεύονται στη μουσική οι νεότεροι. Διότι όσα ευχάριστα είναι αβλαβή δεν πρέπει μόνο να αρμόζουν στον σκοπό της ζωής αλλά και στην ανάπαυση.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1339b11-27
Η ανάπαυση μπορεί να είναι ευχάριστη και ταυτόχρονα ωφέλιμη, αν κανείς γνωρίζει πώς να περάσει τον ελεύθερό του χρόνο. Η διδασκαλία της μουσικής δεν έχει στόχο την εκμάθηση κάποιου μουσικού οργάνου, αλλά αφορά αποκλειστικά την αισθητική απόλαυση. Ως εκ τούτου, ο Αριστοτέλης θα προτείνει τη διδασκαλία των διαφορετικών μουσικών αρμονιών, μελωδιών και ρυθμών, προκειμένου οι νέοι να αναπτύξουν το αισθητικό κριτήριο που θα τους επιτρέψει να κρίνουν ορθά τη μουσική. Η μέγιστη απόλαυση του μουσικού ακούσματος προϋποθέτει ότι ο ακροατής είναι εξοικειωμένος με όλα τα είδη της μουσικής προκειμένου να επιλέξει το καλύτερο για τον ίδιο, σύμφωνα με το κριτήριο που έχει καλλιεργηθεί από νωρίς.
Το ζην δεν είναι αρκετό για τον ελεύθερο άνθρωπο. Η ζωή προσφέρει πολλές ηδονές, αρκεί να μπορεί κανείς να τις διακρίνει ώστε να τις απολαμβάνει στο μέγιστο. Το ευ ζην όμως δεν είναι θέμα τύχης. Εντέλει, η ευδαιμονία διδάσκεται και μάλιστα είναι ευθύνη της ιδανικής Αριστοτελικής πολιτείας. Η μουσική χρειάζεται παιδεία. Το ίδιο και ο ελεύθερος χρόνος. Η διδασκαλία της μουσικής στην εκπαίδευση στο πρόσωπο του Αριστοτέλη βρίσκει τον πιο ένθερμο υποστηρικτή της.
***
Η Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High
nicolaidou.e@medhigh.com
