“Τρίτη επίθεση του Δημοκρατικού Στρατού στη Νάουσα / Ίδρυση στο βουνό της προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης” / γράφει ο Στέργιος Αποστόλου

ΤΡΙΤΗ ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ Δ.Σ.Ε ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ

ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΚΘ΄, ΛΑ΄, ΛΒ΄ ΚΑΙ ΛΖ΄/1947

ΙΔΡΥΣΗ ΣΤΟ ΒΟΥΝΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΡΙΝΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ (Π.Δ.Κ)

(Περίοδος: Μέσα Αυγούστου 1947 με τέλος έτους 1947)

Στέργιος Αποστόλου*

ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ: Συγκρούσεις περιορισμένης έκτασης κυβερνητικών δυνάμεων με τμήματα του Δ.Σ.Ε σε χωριά της Νάουσας – Ο ένοπλος μυστικός πυρήνας της Νάουσας καταγράφει τις κύριες εστίες αντίστασης των κυβερνητικών δυνάμεων στην πόλη – Τρίτη επίθεση του Δ.Σ.Ε κατά της Νάουσας – Οι κυβερνητικές δυνάμεις κινητοποιούνται για την αντιμετώπιση της κατάστασης – Ο αντίκτυπος από την επίθεση του Δ.Σ.Ε κατά της Νάουσας – Ένταση των διώξεων κατά των Ναουσαίων αριστερών πολιτών μετά την τελευταία επίθεση του Δ.Σ.Ε κατά της πόλης – Νέες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των κυβερνητικών δυνάμεων κατά του Δ.Σ.Ε με το όνομα «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» – Παραίτηση κυβέρνησης Μάξιμου και σχηματισμός νέας υπό τον Κωνσταντίνο Τσαλδάρη –

Σύγκρουση κυβερνητικών δυνάμεων με τμήματα του Δ.Σ.Ε έξω από τη Βέροια – Στρατιωτικό αυτοκίνητο με πολιτικούς κρατούμενους προσκρούει σε νάρκη – Παραίτηση βραχύβιας κυβέρνησης Κωνσταντίνου Τσαλδάρη και σχηματισμός νέας υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη – Σύγκληση της 3^ης Ολομέλειας της Κ.Ε του Κ.Κ.Ε για την οργάνωση ένοπλου αγώνα. Έκδοση πολιτικής απόφασης – Ψήφισμα ΚΘ΄/1947 της κυβέρνησης Σοφούλη για χορήγηση αμνηστίας στους μαχητές του Δ.Σ.Ε – Εμπρησμός σπιτιών στη Νάουσα από χωροφύλακες – Ο βασιλεύς Παύλος πραγματοποιεί επίσκεψη στην Νάουσα την 29/9/1947 – Επίθεση ανδρών του Δ.Σ.Ε κατά χωριών της Νάουσας – Έκδοση του Ψηφίσματος ΛΑ΄/1947 «Περί τύπου» και των Ψηφισμάτων ΛΒ΄, ΛΖ΄/1947. Απαγόρευση της  κυκλοφορίας του «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ» – Απόφαση του Αρχηγείου του Δ.Σ.Ε για την εκ νέου συγκρότηση της Εθνικής Πολιτοφυλακής και την ίδρυση Σχολής Αξιωματικών του Δ.Σ.Ε – Στρατιωτικό αυτοκίνητο προσκρούει σε νάρκη. Πέντε νεκροί και ένας τραυματίας –

Ο Δ.Σ.Ε αναδιοργανώνεται σε νέες βάσεις – Συνέχιση εκκένωσης ορεινών χωριών και μεταφοράς τους σε αστικά κέντρα – Οι κυβερνητικές δυνάμεις αναλαμβάνουν νέες ανεπιτυχείς εκκαθαριστικές επιχειρήσεις κατά του Δ.Σ.Ε με το όνομα «ΑΘΗΝΑ» –  Απόφαση κυβέρνησης περί δημιουργίας κοινού Αμερικανο-ελληνικού στρατιωτικού Επιτελείου – Συγκρούσεις κυβερνητικών δυνάμεων με τμήματα του Δ.Σ.Ε σε χωριά της Νάουσας – Άνδρες του Δ.Σ.Ε ανατινάζουν σιδηροδρομικές γραμμές και γέφυρες – Ο μυστικός ένοπλος πυρήνας της Νάουσας προβαίνει στον εμπρησμό των κτιρίων της Εφορίας Καπνού, Κοινωνικής Πρόνοιας, Αγρονομίας και Γραφείου Διαφώτισης – Σχηματισμός Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης στο βουνό (Π.Δ.Κ). Η σύνθεση της Π.Δ.Κ – Ανεπιτυχής επίθεση του Δ.Σ.Ε για την κατάληψη της Κόνιτσας. Επίθεση ανδρών του Δ.Σ.Ε σε χωριά της Νάουσας – Λειτουργία αναρρωτηρίων του Δ.Σ.Ε σε Πιέρια και Πόζαρ Αριδαίας.

Την 16^η Αυγούστου 1947 τμήμα του Δ.Σ.Ε πραγματοποίησε επίθεση κατά των κυβερνητικών φυλακίων στο χωριό Γιαννακοχώρι της Νάουσας και κατόρθωσε να μπει μέσα. Η παραμονή του στο χωριό κράτησε τόσο, όσο χρόνο χρειάστηκε για να συγκεντρώσει τρόφιμα και άλλα απαραίτητα είδη. Ακολούθως, αφού τα μετέφερε στις αποθήκες του Βερμίου, κινήθηκε με κατεύθυνση προς το χωριό Μαρίνα, ανατολικά και σε μικρή απόσταση από το Γιαννακοχώρι. Παρέμεινε έξω απ’ αυτό και δεν προέβη σε καμιά ενέργεια, περιμένοντας εντολή να επιτεθεί στην εκεί στρατιωτική δύναμη που το υπεράσπιζε. Την ίδια ημέρα, μπήκαν κρυφά στη Νάουσα Ναουσαίοι καταδρομείς του Δ.Σ.Ε και συναντήθηκαν σε σπίτι στη συνοικία Αλώνια με τον υπεύθυνο του μυστικού ένοπλου πυρήνα της πόλης.

Zήτησαν από αυτόν να ενημερωθούν για την κατάσταση των κυβερνητικών δυνάμεων που βρίσκονταν σ’ αυτήν. Του αποκάλυψαν ότι το Αρχηγείο Βερμίου του Δ.Σ.Ε αποφάσισε να πραγματοποιήσει εντός δύο το πολύ ημερών αιφνιδιαστική επίθεση κατά της πόλης και ότι έπρεπε να προετοιμάσει όσους άνδρες είχαν απομείνει από τον ένοπλο πυρήνα για βοηθήσουν στην επίθεση. Σύμφωνα με τα στοιχεία που είχε καταγράψει ο πυρήνας, οι κυβερνητικές δυνάμεις ήταν κατανεμημένες σε διάφορες εστίες αντίστασης στην πόλη και έξω από αυτήν. Συγκεκριμένα, την πόλη υπερασπίζονταν το 592 Τάγμα Πεζικού συνολικής δύναμης 390-400 ανδρών. Πέραν αυτών, υπήρχαν 50 περίπου άνδρες της Χωροφυλακής, 60 άνδρες των Μ.Α.Υ και 40 άνδρες των παρακρατικών ομάδων. Σύνολο 550 περίπου άνδρες.

Από αυτούς, 130 άνδρες, κατανεμημένοι ανάλογα με τη σπουδαιότητα του σημείου το οποίο φρουρούσαν, κατείχαν αμυντικές θέσεις στο λόφο του Αγίου Θεολόγου και σε ολόκληρη την περιοχή που περιλάμβανε τα εργοστάσια ΒΕΤΛΑΝΣ, ΚΟΚΚΙΝΟΥ και το παλιό νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας, νοτιοδυτικά της πόλης. 30 άνδρες κατείχαν το λόφο του Αι-Λιά, βόρεια της πόλης, 20 φρουρούσαν την είσοδο από τη συνοικία Αλώνια και άλλοι 10 την είσοδο από τη συνοικία Κούλα. 70 άνδρες, οι οποίοι ήταν στρατωνισμένοι στη βίλα Πετρίδη, φρουρούσαν την περιοχή του Δημοτικού Φόρου και του Αγίου Γεωργίου, βορειοανατολικά της πόλης. 30 άνδρες φρουρούσαν την περιοχή του Γηπέδου, νότια της πόλης, 20 άνδρες το Νοσοκομείο, ανατολικά της πόλης, 30 άνδρες τις γέφυρες Μπίλλη και Βεροιώτικη, ανατολικά της πόλης και 50 άνδρες της χωροφυλακής το κέντρο της πόλης.

Οι υπόλοιποι 160 άνδρες φρουρούσαν τα εργοστάσια ΛΑΝΑΡΑ-ΚΥΡΤΣΗ & ΣΙΑ και την ευρύτερη περιοχή τους στην οποία βρίσκονταν και το υδραγωγείο της πόλης. Στα εργοστάσια αυτά είχε την έδρα του το 592 Τάγμα Πεζικού. Υπήρχαν πολυβολεία διάσπαρτα σε όλες τις εστίες αντίστασης, καθώς και συρματοπλέγματα με παγιδευμένες νάρκες στις περισσότερες εισόδους της πόλης. Τις πληροφορίες για τη γεωγραφική και αριθμητική κατανομή των κυβερνητικών δυνάμεων μέσα και έξω από τη Νάουσα τις οφείλω σε Ναουσαίο, που ήταν τότε μέλος του ένοπλου πυρήνα της πόλης. Σε ό,τι αφορά δε στην αμυντική ικανότητα των κυβερνητικών δυνάμεων που αντιμετώπισαν οι δυνάμεις του Δ.Σ.Ε κατά την τελευταία επίθεσή τους κατά της πόλης την 1^η με 2^α Οκτωβρίου 1946, τώρα, αυτή εμφανίζονταν περισσότερο βελτιωμένη και επομένως εμφάνιζε περισσότερες δυσκολίες στην αντιμετώπισή της.

Οι δυσκολίες αυτές έπρεπε οπωσδήποτε να υπερπηδηθούν. Οι δυνάμεις που διέθετε στο Βέρμιο ο Δ.Σ.Ε ανέρχονταν σε 300-400 άνδρες, με όχι πολύ καλό εξοπλισμό. Επικεφαλής όλων αυτών βρίσκονταν οι Χρήστος Παλαμάς (Μαύρος), Ναουσαίος και Μαρίνος Μαρινέλλης (Διάκος). Για το λόγο αυτό, προκειμένου η επίθεση κατά της Νάουσας να είναι αποτελεσματική, το Αρχηγείο Βερμίου έκρινε αναγκαίο να ζητήσει ενισχύσεις και κατάλληλο οπλισμό από το Αρχηγείο Κεντρικής Μακεδονίας. Το αίτημα έγινε δεκτό. Κατόπιν τούτου, το σύνολο των ενισχύσεων που αφίχθησαν από το Πάϊκο και το Καϊμάκτσαλαν ανέρχονταν σε 200 περίπου άνδρες, με επικεφαλής τους Χαράλαμπο Παλαμά (Λάμπη), Ναουσαίο, αδελφό του Μαύρου και τον Αριστείδη. Οι ίδιοι συνόδευαν τον βαρύ οπλισμό και τα πυρομαχικά που είχαν ζητηθεί από το Αρχηγείο Βερμίου.

Συνολικά, η δύναμη των τμημάτων του Δ.Σ.Ε στο Βέρμιο ανήλθε στους 500-600 άνδρες. Τη σύνταξη του σχεδίου της επίθεσης κατά της Νάουσας ανέλαβαν από κοινού οι Μαύρος και Διάκος. Πληροφορίες που περιήλθαν σε γνώση της Διοίκησης του 592 Τάγματος Πεζικού έκαναν λόγο για μεγάλη δύναμη ανταρτών η οποία είχε συγκεντρωθεί στο Βέρμιο. Κατόπιν τούτου, την 18^η Αυγούστου 1947 τμήματα του ανωτέρω Τάγματος κινήθηκαν προς διάφορες περιοχές του Βερμίου για αναγνώριση.  Επειδή πουθενά δεν παρατήρησαν ύποπτες κινήσεις, ούτε ήλθαν σε επαφή με τις δυνάμεις του Δ.Σ.Ε, επέστρεψαν αυθημερόν στη βάση τους. Για την παραπλάνηση των κυβερνητικών δυνάμεων και πριν εκδηλωθεί η επίθεση κατά της Νάουσας, το Αρχηγείο του Δ.Σ.Ε Βερμίου ειδοποίησε το τμήμα του που βρίσκονταν έξω από το χωριό Μαρίνα να περιμένει εντολή για να πραγματοποιήσει επίθεση κατά του εκεί Σταθμού Χωροφυλακής, της Διμοιρίας Στρατού και των Μ.Α.Υ.

Τη νύχτα της 18^ης προς την 19^η Αυγούστου 1947 και ώρα 21:10, οι δυνάμεις του Δ.Σ.Ε πραγματοποίησαν θυελλώδη επίθεση κατά της Νάουσας με πυκνά πυρά αυτομάτων, οπλοπολυβόλων, πολυβόλων, όλμων κτλ. κατά των διαφόρων εστιών αντίστασης, αρχής γενομένης από τη βόρεια πλευρά της πόλης, όπου η συνοικία Αλώνια.

Προηγουμένως, αντάρτες σαμποτέρ είχαν ναρκοθετήσει μεγάλο τμήμα της αμαξιτής οδού Νάουσας – Βέροιας, προς παρεμπόδιση αποστολής ενισχύσεων. Ταυτόχρονα, άλλο τμήμα του Δ.Σ.Ε αιφνιδίασε τις φρουρές των γεφυρών Μπίλλη και Βερροιώτικη, οι οποίες υποχρεώθηκαν να συμπτυχθούν άτακτα προς το εσωτερικό της πόλης. Ακολούθως, αντάρτες σαμποτέρ ανατίναξαν τις δύο γέφυρες με αποτέλεσμα να καταστεί αδύνατη η είσοδος οποιωνδήποτε μηχανοκίνητων οχημάτων στην πόλη. Το τμήμα αυτό του Δ.Σ.Ε, σύμφωνα με τις εντολές που είχε, κατέλαβε ενεδρευτικές θέσεις στην περιοχή των γεφυρών.

Ανατινάχθηκαν επίσης οι τηλεφωνικές και τηλεγραφικές γραμμές σε πολλά σημεία με αποτέλεσμα να διακοπεί η επικοινωνία με οποιαδήποτε άλλη πόλη. Με την εκδήλωση της πρώτης από βορρά επίθεσης, πλην του φυλακίου στο λόφο του Αι-Λια που διατηρούσε σταθερά τη θέση του, οι άλλες φρουρές αυτής της περιοχής κάμφθηκαν και έπαυσαν να προβάλλουν αντίσταση. Η δίοδος πλέον ήταν ανοιχτή για τους αντάρτες οι οποίοι άρχισαν να προωθούνται στο εσωτερικό της Νάουσας. Συγχρόνως, ακολούθησε σφοδρή επίθεση από τα δυτικά κατά του φυλακίου του λόφου του Αγίου Θεολόγου και κατά των εργοστασίων ΛΑΝΑΡΑ-ΚΥΡΤΣΗ & ΣΙΑ, όπου βρίσκονταν η έδρα της Διοίκησης του 592 Τάγματος Πεζικού. Το φυλάκιο του Αγίου Θεολόγου αμύνονταν σθεναρά και δεν έδειχνε σημεία κάμψης. Σημεία κάμψης επίσης δεν έδειχνε και η φρουρά των εργοστασίων Λαναρά.

Αντιθέτως, οι φρουρές στα εργοστάσια ΒΕΤΛΑΝΣ, ΚΟΚΚΙΝΟΥ και στο παλιό νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας, νοτιοδυτικά της πόλης, εξουδετερώθηκαν πολύ σύντομα. Κατόπιν τούτου, άρχισαν να εισέρχονται και από τα σημεία αυτά τμήματα του Δ.Σ.Ε, τα οποία, όπως και τα άλλα του βόρειου τμήματος, προωθούνταν προς το κέντρο της πόλης. Σημειώνω ότι τα φυλάκια του Αγίου Θεολόγου και του Αι-Λια, εκτός από τον πολύ καλό οπλισμό τους, ήταν εφοδιασμένα και με όλμους. Οι φρουρές του Δημοτικού Φόρου, του Νοσοκομείου και του Γηπέδου βάλλονταν συνεχώς με καταιγιστικά πυρά άλλων τμημάτων του Δ.Σ.Ε και δεν μπορούσαν να προστρέξουν σε βοήθεια άλλων φρουρών.

Εντωμεταξύ, ο κλοιός γύρω από τα οικήματα της Χωροφυλακής στο κέντρο της πόλης άρχισε να γίνεται ασφυκτικός. Αντάρτες μπήκαν σε σπίτια τα οποία ήταν σε μικρή απόσταση από αυτά και άρχισαν να βάλλουν εναντίον τους με πυρά αυτομάτων όπλων, πολυβόλων, όλμων, μπαζούκας και πίατ. Στο αστυνομικό Τμήμα εκδηλώθηκε μεγάλη πυρκαϊά. Η φωτιά επεκτάθηκε και στα πλαϊνά κτίρια τα οποία αποτεφρώθηκαν όλα. Οι χωροφύλακες του Αστυνομικού Τμήματος πρόλαβαν και κατέφυγαν στα πολυβολεία γύρω από το ναό του Αγίου Μηνά. Οι αντάρτες τους ακολούθησαν και άρχισαν να σφυροκοπούν κι αυτήν την περιοχή. Από εμπρηστικά βλήματα πήρε φωτιά η στέγη του ναού κι ο ναός αποτεφρώθηκε. Την ίδια με αυτόν τύχη είχαν και τα γύρω σπίτια σε μεγάλη έκταση.

Άλλη λυσσώδης οδομαχία διεξάγονταν στην περιοχή της πλατείας Καμένα (σήμερα, Διοικητηρίου) και στο χώρο της σημερινής Λαϊκής Αγοράς. Λόγω της ύπαρξης πολλών πολυβολείων μεταξύ των διαφόρων κτιρίων και των πολλών βλημάτων όλμων, μπαζούκας και πίατ που κατηύθυναν προς τα πολυβολεία αυτά οι αντάρτες, σημειώθηκε μεγάλη πυρκαϊά, η οποία κατεύκαυσε όλα τα σπίτια της προαναφερόμενης πλατείας και μέρος των σπιτιών της Λαϊκής Αγοράς. Πολλά από τα σπίτια τα οποία αποτεφρώθηκαν στην πλατεία Καμένα ήταν  αρχοντικά παλιών αριστοκρατικών οικογενειών της Νάουσας. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονταν και αυτά των οικογενειών Περδικάρη. Από τα δημόσια κτίρια οι άνδρες του Δ.Σ.Ε πυρπόλησαν το Δημαρχείο, την Οικονομική Εφορία και το Δημόσιο Ταμείο.

Υπολογίζεται ότι το σύνολο των σπιτιών που έγιναν παρανάλωμα του πυρός ανήλθε στα εκατό περίπου. Οι πυρκαϊές δεν προκαλούνταν μόνο από τα πυρά των ανταρτών, αλλά και από εμπρησμούς από μέρους των χωροφυλάκων όλων των κτιρίων τα οποία εμπόδιζαν την οπτική προσπέλαση προς τις θέσεις από τις οποίες έβαλλαν εναντίον τους οι πρώτοι. Η πορεία και η εξέλιξη των μαχών μέσα στην πόλη δεν άφηνε την παραμικρή αμφιβολία ότι ο αντικειμενικός στόχος των ανταρτών ήταν να πλήξουν πρώτα από όλα τη Χωροφυλακή και τις παρακρατικές ομάδες και δευτερευόντως τις στρατιωτικές δυνάμεις. Για τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας ήταν ζήτημα γοήτρου να αποδείξει ότι κυριαρχούσε στην ύπαιθρο. Και βεβαίως, τούτο συνέβαινε πράγματι, δεδομένου ότι μέχρι το καλοκαίρι του 1947 οι κυβερνητικές δυνάμεις στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν περιχαρακωμένες στα αστικά κέντρα.

Την 22^α ώρα, μισή ώρα περίπου μετά την επίθεση του Δ.Σ.Ε κατά της Νάουσας, η Διοίκηση της 51^ης Ταξιαρχίας στη Βέροια στην οποία ανήκε το 592 Τ.Π, έλαβε γνώση μέσω ασυρμάτου όλων όσων διαδραματίζονταν στη Νάουσα. Κατόπιν τούτου, αποφάσισε να αποστείλει ενισχύσεις προς τις αμυνόμενες κυβερνητικές δυνάμεις. Οι ενισχύσεις αυτές αποτελούνταν από ένα Λόχο του 516 Τ.Π, ένα Λόχο του 615 Τ.Π και τον 33^ο Λόχο Ορεινών Καταδρομών. Όλη αυτή η δύναμη επιβιβάστηκε σε αυτοκίνητα. Έπονταν ένας ουλαμός Πεδινού Πυροβολικού και στοιχείο Τεθωρακισμένων. Όμως και από την πλευρά της Έδεσσας κινήθηκε ένας Λόχος του 518 Τ.Π για να ενωθεί με τις ενισχύσεις της Βέροιας.

Η φάλαγγα που κινήθηκε από τη Βέροια, φοβούμενη μήπως η αμαξιτή  οδός από Βέροια προς  Νάουσα είναι ναρκοθετημένη, ακολούθησε άλλη διαδρομή από χωματόδρομο, ανατολικά και σε μικρή απόσταση από την αμαξιτή. Καθ’ οδόν, έπεσε σε λασπώδες και πλημμυρισμένο έδαφος και καθηλώθηκε. Στη Νάουσα, εντωμεταξύ, οι μάχες συνεχίστηκαν με αμείωτη ένταση μέχρι την 4^η πρωινή. Από την ώρα αυτή, ύστερα από σχετική εντολή, άρχισε η προοδευτική αποχώρηση των τμημάτων του Δ.Σ.Ε από την πόλη με κατεύθυνση προς το Βέρμιο. Σύμφωνα με όσα ανέγραψαν οι εφημερίδες εκείνης της εποχής, οι αντάρτες αποχωρώντας «απήγαγαν» 83 κατοίκους της πόλης, νέους στην ηλικία, από τους οποίους επανήλθαν οι 20. Έντονα, όμως, κυκλοφορούσε τότε η φήμη στη Νάουσα ότι οι 60 από αυτούς είχαν ενταχθεί οικειοθελώς στις τάξεις του Δ.Σ.Ε. Παραθέτω απόσπασμα από την εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», που αναφέρεται στην επίθεση του Δημοκρατικού Στρατού κατά των κυβερνητικών δυνάμεων της Νάουσας:

ΟΙ ΑΝΤΑΡΤΕΣ ΜΠΗΚΑΝ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑ – ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

«… Νεώτερες πληροφορίες για την επίθεση του Δημοκρατικού Στρατού στη Νάουσα, αναφέρουν ότι οι αντάρτες που επιτέθηκαν ήταν περί τους 1.000. Η επίθεση υπήρξε αιφνιδιαστική και είχε ως αποτέλεσμα να κυκλωθεί ολόκληρη η πόλη. Ο βαρύς οπλισμός των ανταρτών και η επιθετικότητά τους έδωσαν αμέσως την υπεροχή στον Δημοκρατικό Στρατό. Οι αντάρτες εξουδετέρωσαν την άμυνα της πόλεως και κατόρθωσαν να εισέλθουν εντός αυτής (Καθημερινή). Οι αντάρτες έμειναν στη Νάουσα ως τις 4 το πρωί της Δευτέρας, οπότε και απεχώρησαν.

 Σύμφωνα με το ανακοινωθέν του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως, η Υποδιοίκηση Χωροφυλακής, το Αστυνομικό Τμήμα και το Τμήμα Ασφαλείας, υπήρξαν οι συγκεκριμένοι στόχοι του Δημοκρατικού Στρατού. Το Τμήμα Ασφαλείας, το Δημαρχείο, η Εφορία και το Ταμείο, σύμφωνα με την ίδια ανακοίνωση, επυρπολήθησαν, χωρίς να δυνηθούν να εισέλθουν εις την πόλιν. Η μάχη, όμως, συνεχίζεται σφοδρότατα εντός του κέντρου της πόλεως, όπου οι συμμορίται είχον εισέλθει προ ημερών! (Φως θεσσαλονίκης).

 Ταυτόχρονη επίθεση εκδηλώθηκε και στο χωριό Μαρίνα, Β. της Ναούσης και στο χωριό Επισκοπή που βρίσκεται στην πεδινή περιοχή, επί της σιδηροδρομικής γραμμής μεταξύ Βέροιας-Έδεσσας. Οι εδώ στρατιωτικές αρχές ισχυρίζονταν χθες ότι οι πληροφορίες που είχαν για τις επιχειρήσεις της Νάουσας ήταν ανεπαρκείς. Εβεβαίωσαν, πάντως, την κυκλωτική κίνηση των ανταρτών, οι οποίοι ήλεγχαν όλες τις διόδους από τις οποίες θα μπορούσαν να περάσουν οι κυβερνητικές ενισχύσεις που θα έφθαναν από την Έδεσσαν και Βέροιαν. Η Νάουσα είναι από τα σπουδαιότερα βιομηχανικά κέντρα της Β. Ελλάδας και έχει περί τις 12.000 κατοίκους … Η επίθεση στη Νάουσα (Βέρμιον), εκτός του ότι δείχνει την αδυναμία των κυβερνητικών δυνάμεων να περιφρουρήσουν τα αστικά κέντρα, δείχνει και την εικόνα με την οποία ολοκληρώνεται η αναμφισβήτητη επικράτηση του Δημοκρατικού Στρατού στην οροσειρά Βέρμιον-Καϊμάκτσαλαν …»
(Εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» της 20^ης Αυγούστου 1947, σελ. 1 &4

Στο διάστημα αυτό, οι ενισχύσεις που είχαν σταλεί από τη Βέροια, μετά την καθήλωση των στρατιωτικών αυτοκινήτων και των αρμάτων μάχης στο λασπώδες και πλημμυρισμένο έδαφος, αναγκάστηκαν να κινηθούν πεζή προς τη Νάουσα, στην οποία έφθασαν την 6^η πρωινή και ενώθηκαν με τα ανασυνταχθέντα τμήματα του 592 Τ.Π. και τις λοιπές κυβερνητικές δυνάμεις. Ακολούθως, την 8^η πρωινή μέρος αυτών προετοιμάστηκε και κινήθηκε δυτικά προς διάφορες περιοχές Βερμίου προς καταδίωξη των ανταρτών. Παρά ταύτα, τα τμήματα αυτά επανήλθαν άπρακτα, χωρίς να έλθουν σε οποιαδήποτε επαφή με τις δυνάμεις του Δ.Σ.Ε.

Οι απώλειες των κυβερνητικών δυνάμεων, κατά τα στοιχεία που δόθηκαν από τις αρχές, ανέρχονταν σε ένα νεκρό και έξι τραυματίες από το 592 Τάγμα Πεζικού, 2 νεκροί χωροφύλακες και τρεις τραυματίες, μεταξύ των οποίων και ο Μοίραρχος Φουράκης και τέσσερις νεκροί και εννέα τραυματίες πολίτες. Ο Δ.Σ.Ε είχε δέκα νεκρούς, έναν παραδοθέντα και, κατά πληροφορίες, 30 περίπου τραυματίες. Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες, οι απώλειες των κυβερνητικών δυνάμεων ανέρχονταν σε  16 νεκρούς στρατιώτες, 2 χωροφύλακες και 3 Μ.Α.Υ.

(ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ της 21^ης Αυγούστου 1947).

Η επίθεση του Δ.Σ.Ε κατά της Νάουσας απασχόλησε και τα ξένα ειδησεογραφικά πρακτορεία, ιδίως το ΡΩΥΤΕΡ, το οποίο σε τηλεγράφημά ανέφερε ότι «1.000 Έλληνες αντάρται υπέστησαν σοβαράς απωλείας όταν η απόπειρα προς κατάληψιν μεγάλης μακεδονικής πόλεως, της Ναούσης, συνετρίβη υπό των εθνικών δυνάμεων». Το απόγευμα της ίδιας ημέρας πραγματοποίησε επίσκεψη στη Νάουσα ο αρχηγός της αγγλικής αποστολής στην Ελλάδα Ρώλιγκς. Η επίσκεψη του Ρώλιγκς στη Νάουσα, κατά την άποψή μου, είναι ενδεικτική της ανησυχίας από την οποία διακατέχονταν ο συμμαχικός παράγοντας από τη δράση του Δ.Σ.Ε σε πανελλαδική κλίμακα. Και, βεβαίως, με την επίσκεψη αυτή ο Ρώλιγκς απέβλεπε στην τόνωση του ηθικού των κυβερνητικών δυνάμεων.

Μετά την επίθεση του Δ.Σ.Ε κατά της Νάουσας, ο Φίλιππος Οικονόμου, ανώτερος  υπάλληλος του Δήμου Νάουσας, που εκτελούσε προσωρινά χρέη δημάρχου, και ο έπαρχος Ναούσης Αναστάσιος Ιωαννίδης, επισκέφτηκαν την Αθήνα και πέτυχαν τη χορήγηση κονδυλίου 150.000.000 δρχ. για την αντιμετώπιση του συνόλου των καταστροφών τις οποίες υπέστη η πόλη από τις μάχες. Το  υπόμνημα που κατέθεσαν για την παροχή οικονομικής βοήθειας έκανε λόγο για «195 πυρπολημένες οικίες , 95 καταστήματα και 67 απαχθέντες». Από τις κυβερνητικές δυνάμεις, ιδιαίτερα, είχε εξαγριωθεί η Χωροφυλακή, η οποία αποτέλεσε τον κύριο στόχο της επίθεσης των ανταρτών. Οι διώξεις από τα όργανά της κατά των δημοκρατικών πολιτών εντάθηκαν ακόμα περισσότερο, περιορίστηκαν οι ώρες κυκλοφορίας και έγιναν αυστηρότεροι οι έλεγχοι σε όσους εξέρχονταν από την πόλη, κυρίως σε αγρότες, οι οποίοι ασχολούνταν με την καλλιέργεια των αγρών τους.

Πολλοί Ναουσαίοι και Ναουσαίες, που ήταν ύποπτοι ότι ήταν μέλη της τοπικής Ε.Τ.Α, οι οποίοι τροφοδοτούσαν τα τμήματα του Δ.Σ.Ε που βρίσκονταν κοντά στη Νάουσα, συνελήφθησαν. Συνελήφθησαν και άλλοι, που ήταν ύποπτοι ότι ήταν μέλη του ένοπλου πυρήνα της πόλης. Κατόπιν τούτου, τα κρατητήρια γέμισαν ασφυκτικά, οι κρατούμενοι λόγω του μεγάλου συνωστισμού δεν μπορούσαν να κινηθούν σ’ αυτά και γενικά η όλη κατάσταση θύμιζε περισσότερο στάβλους παρά χώρους διαβίωσης ανθρώπων. Με εντολές των ανωτέρων τους οι χωροφύλακες άρχισαν να υποβάλλουν τους κρατούμενους σε άγρια βασανιστήρια, στα οποία κυριαρχούσαν οι φάλαγγες, το ξερίζωμα των νυχιών και των μαλλιών, το κρέμασμα των κρατουμένων επί ώρες από το ταβάνι με το κεφάλι προς τα κάτω, οι ανηλεείς ξυλοδαρμοί κ.ά. Σε μερικές περιπτώσεις παρατηρήθηκαν και βιασμοί νεαρών γυναικών.

Με τα μέσα αυτά και με τη μέθοδο της εμφιλοχώρησης χαφιέδων στα κρατητήρια οι οποίοι προσποιούνταν τους κρατούμενους, η Χωροφυλακή πέτυχε τη μερική εξάρθρωση του δικτύου τροφοδοσίας και σε αρκετά μεγάλο βαθμό του ένοπλου πυρήνα. Στο διάστημα αυτό, η ΧΙ Μεραρχία, η οποία θορυβήθηκε έντονα από την επιτυχία του Δ.Σ.Ε κατά της Νάουσας, αποφάσισε τη διενέργεια νέων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στο Βέρμιο για τη συντριβή των δυνάμεών του που βρίσκονταν σ’ αυτό. Οι επιχειρήσεις αυτές γνωστές με το όνομα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ άρχισαν την 25^η Αυγούστου 1947. Εντωμεταξύ, την 29^η Αυγούστου 1947 παραιτήθηκε η κυβέρνηση του Δημητρίου Μάξιμου και ορκίστηκε νέα υπό τον Κωνσταντίνο Τσαλδάρη. Τελευταία, ο Στρατός είχε πληροφορίες από την Νάουσα ότι το Τάγμα του Ευριπίδη Καπετάνιου (Πάνος) βρίσκονταν στο Βέρμιο.

Την 29^η Αυγούστου 1947, Λόχος του προαναφερόμενου Τάγματος με επικεφαλής το Στάθη έπεσε σε ενέδρα στρατιωτικού τμήματος στο χωριό Σεβαστιανά της Έδεσσας και με κάποιες απώλειες κατόρθωσε να διαφύγει στο Πάϊκο. Το Τάγμα του Πάνου, στο οποίο βρίσκονταν κι ο Ναουσαίος Χρήστος Παλαμάς (Μαύρος), έμεινε με δύο Λόχους και άρχισε να κινείται προς τον Αλιάκμονα. Την 31^η Αυγούστου 1947 συγκρούστηκε στο χωριό Κουτσούφλιανη (Άγιος Παύλος) με Διλοχία στρατού την οποία διέλυσε κυριολεκτικά. Το Γ΄ Σώμα Στρατού, έθεσε στη διάθεση της ΧΙ Μεραρχίας όλες τις μονάδες της 51^ης Ταξιαρχίας για να εμποδιστεί πάση θυσία το ανωτέρω Τάγμα να πραγματοποιήσει τη διαπεραίωσή του από τον Αλιάκμονα προς τα Πιέρια.

Τη νύχτα της 4^ης προς την 5^η Σεπτεμβρίου 1947, το Τάγμα του Πάνου προσβλήθηκε από τμήματα της 51^ης Ταξιαρχίας, ενώ προσπαθούσε να περάσει τον Αλιάκμονα και είχε αρκετές απώλειες. Τελικά, το μεγαλύτερο μέρος του κατόρθωσε να διαπεραιωθεί στα Πιέρια. Κι αυτή η επιχείρηση, όπως και οι προηγούμενες, δεν απέφεραν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, δηλαδή τη συντριβή των δυνάμεων του Δ.Σ.Ε στο Βέρμιο. Ως εκ τούτου, επικράτησε έντονος προβληματισμός, τόσο στη Διοίκηση της ΧΙ Μεραρχίας, όσο και στη Διοίκηση του Γ΄ Σώματος Στρατού. Την 29^η Αυγούστου 1947 αυτοκίνητο το οποίο μετέφερε κρατούμενους από τη Νάουσα στη Βέροια, προσέκρουσε σε νάρκη έξω από το χωριό Χωροπάνι (Στενήμαχος).

Από την έκρηξη τραυματίστηκαν τρεις κρατούμενοι από τους οποίους ο ένας, ονόματι Παπαδόπουλος, βαρειά. Μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο της Νάουσας όπου εξέπνευσε. Την 1^η Σεπτεμβρίου 1947 στους ΤΑΪΜΣ του Λονδίνου δημοσιεύτηκε συνέντευξη του Αρχηγού του Δ.Σ.Ε Μάρκου. Στη συνέντευξη αυτή ο Μάρκος τόνιζε ότι ο Δ.Σ.Ε απέβλεπε μόνο σε δημοκρατικούς σκοπούς και επιδιώξεις που συνοψίζονταν στις εξής λέξεις «εσωτερική δημοκρατία, εθνική ακεραιότητα και ανεξαρτησία, εξωτερική ειρήνη και συνεννόηση και συνεργασία με Δύση και Ανατολή».

(ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 537. Αθήνα 1987).

Μετά την παραίτηση της βραχύβιας κυβέρνησης Τσαλδάρη την 7^η Σεπτεμβρίου 1947, με υπόδειξη των Αμερικανών σχηματίστηκε την ίδια ημέρα νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη. Η κυβέρνηση αυτή ήταν κυβέρνηση συνασπισμού στην οποία συμμετείχαν υπουργοί από το Λαϊκό κόμμα και από το κόμμα των Φιλελευθέρων. Ενδεικτικά αναφέρω ότι ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, του Λαϊκού κόμματος, ανέλαβε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, ο δε Κωνσταντίνος Ρέντης, του κόμματος των Φιλελευθέρων, ανέλαβε υπουργός Δημόσιας Τάξης. Την 12η Σεπτεμβρίου 1947 συνήλθε η 3^η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του Κ.Κ.Ε οι εργασίες της οποίας κράτησαν μέχρι την 15^η του ιδίου μηνός. Η Ολομέλεια ενέκρινε εισήγηση του Νίκου Ζαχαριάδη σύμφωνα με την οποία το κέντρο βάρους της δουλειάς του κόμματος έπρεπε να μεταφερθεί στην οργάνωση και διεξαγωγή του ένοπλου αγώνα.

Παράλληλα, ψηφίστηκε και πολιτική απόφαση το κείμενο της οποίας δεν διασώθηκε. Όμως στο κείμενο της ανακοίνωσης του Προεδρείου, το οποίο εκδόθηκε μετά τη λήξη των εργασιών της Ολομέλειας, μεταξύ των άλλων, τονίζονταν ότι: «Η καινούργια κυβέρνηση του Σοφούλη αποτελεί συνέχιση και επέκταση στη μεταδεκεμβριανή πολιτική καταστροφής της πατρίδας μας. Αποστολή του Σοφούλη είναι δίπλα με τη δυναμική πολιτική και τη δολοφονική τρομοκρατία να χρησιμοποιήσει πιο έντονα το όπλο της δημοκοπίας και της απάτης. Για μια ακόμα φορά ο Σοφούλης και το κόμμα του πρόδωσαν τη δημοκρατία, το λαό, την Ελλάδα. Η ξενική κατοχή και η μοναρχοφασιστική κτηνωδία και με την κυβέρνηση του Σοφούλη δεν αφήνουν στο λαό άλλη εκλογή από την ανειρήνευτη και αποφασιστική πάλη για την ανεξαρτησία, τη δημοκρατία, τη λευτεριά.

Ο ένοπλος αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας αποτελεί τη μοναδική επιβεβλημένη απάντηση που ο λαός και η Ελλάδα έχουν να δώσουν στους ξένους καταχτητές και τους ντόπιους υποτακτικούς των. Έξω από τον αγώνα αυτόν δεν υπάρχει ζωή και τιμή για την Ελλάδα και το λαό. Γι’ αυτό και πρωταρχική υποχρέωση για τον κάθε Έλληνα πατριώτη είναι να δώσει όλες του τις δυνάμεις για να πετύχει το έργο του Δ.Σ.Ε., με την ατράνταχτη πεποίθηση ότι όσο πιο γερός και αποφασιστικός και νικηφόρος είναι ο λαός και ο Δ.Σ.Ε. στον αγώνα του ενάντια στους βέβηλους καταχτητές και τους ντόπιους δούλους των, τόσο περισσότερο θα τους υποχρεώσουν να δεχτούν τη δημοκρατική λύση για το ελληνικό ζήτημα που προτείνει το Ε.Α.Μ. και υποστηρίζει όλη η δημοκρατική ανθρωπότητα (η υπογράμμιση δική μου)».

(ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 245-247, 538. Αθήνα 1987. Βλ. και εφημ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ της 8^ης Οκτωβρίου 1947).

Σημειώνω ότι, ενώ διαρκούσαν οι εργασίες της προαναφερόμενης Ολομέλειας, την 13^η Σεπτεμβρίου 1947 η κυβέρνηση Σοφούλη με το ΚΘ΄ / 1947 Ψήφισμα αποφάσισε τη χορήγηση αμνηστίας σε όλους τους άνδρες του Δ.Σ.Ε που θα προσέρχονταν να καταθέσουν τα όπλα μέσα σε ένα μήνα από την έκδοσή του. Μετά τη λήξη της προθεσμίας και εφόσον δεν παραδίδονταν στις αρχές, «θα πλήττονταν αμείλικτα και με οποιοδήποτε μέσο». Παρ’ όλο που δόθηκε μηνιαία παράταση του χρόνου αμνηστίας, ελάχιστοι άνδρες του Δ.Σ.Ε έσπευσαν να κάνουν χρήση αυτής και να καταθέσουν τα όπλα.

Πριν εκδοθεί η ανακοίνωση του Προεδρείου της Κ.Ε του Κ.Κ.Ε, η Ολομέλεια που συνεδρίαζε είχε λάβει ήδη γνώση της παρεχόμενης αμνηστίας από την κυβέρνηση Σοφούλη στους άνδρες του Δ.Σ.Ε. και πεισθεί οριστικά ότι δεν υπήρχαν περιθώρια συνεννόησης μαζί της για μια αμοιβαία αποδεκτή λύση για την παύση του Εμφυλίου. Γι’ αυτό και στο κείμενο της ανακοίνωσης που εκδόθηκε μετά τη λήξη των εργασιών της, επισημαίνεται η ανάγκη της στροφής του κέντρου βάρους της κομματικής δουλειάς αποκλειστικά προς την κατεύθυνση της εξυπηρέτησης του «στρατιωτικοπολιτικού τομέα», δηλαδή, της συνέχισης της ένοπλης πάλης. Την 17^η Σεπτεμβρίου 1947, περιήλθαν πληροφορίες  στην Αστυνομία ότι σε ακραία συνοικία της Νάουσας κρύβονταν αντάρτες.

Κατόπιν τούτου, σχηματίστηκε ισχυρό τμήμα αποτελούμενο από χωροφύλακες και άνδρες των παρακρατικών ομάδων, το οποίο διατάχτηκε να κυκλώσει από παντού συγκρότημα 20 περίπου σπιτιών αυτής της συνοικίας, στο οποίο, υπήρχε υπόνοια ότι είχαν καταφύγει οι αντάρτες. Οι ιδιοκτήτες των σπιτιών αυτών διατάχτηκαν να βγουν όλοι έξω από αυτά και να απομακρυνθούν το ταχύτερο. Ακολούθως, άρχισε επίθεση κατά των σπιτιών αυτών με πυκνά πυρά αυτομάτων όπλων και εμπρηστικών χειροβομβίδων. Ήδη, όμως, οι αντάρτες είχαν προλάβει να απομακρυνθούν ενωρίτερα. Προκλήθηκε πυρκαϊά από τις εμπρηστικές χειροβομβίδες, η οποία αποτέφρωσε ολόκληρο το οικοδομικό συγκρότημα.

(εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ της 18^ης Σεπτεμβρίου 1947).

Την 24^η Σεπτεμβρίου 1947, σύμφωνα με σχετικό νόμο της κυβέρνησης Σοφούλη για την εξυγίανση των δημοσίων υπηρεσιών, μεταξύ των δημοσίων υπαλλήλων που απολύθηκαν από τη θέση τους στην περιφέρεια Βέροιας, περιλαμβάνονταν και 14 δημοδιδάσκαλοι. Ένας από αυτούς ήταν και ο Ναουσαίος Ν. Λουμπουρδής.

(Φ.Ε.Κ. αριθ. 222/24-9-1947).

Την 29^η Σεπτεμβρίου 1947, στα πλαίσια της περιοδείας του στη Βόρεια Ελλάδα, ο βασιλέας Παύλος επισκέφτηκε και τη Νάουσα. Υπήρχε ιδιαίτερος λόγος να επισκεφθεί την πόλη αυτή, γιατί, ύστερα από την επίθεση εναντίον της των τμημάτων του Δ.Σ.Ε την 18^η με 19^η Αυγούστου 1947, το ηθικό των ανδρών των κυβερνητικών δυνάμεων που στάθμευαν σ’ αυτήν είχε υποστεί μεγάλη πτώση.

Την 7^η Οκτωβρίου 1947, στη Νάουσα, ένας χωροφύλακας και ένας πολίτης που διέρχονταν σε νυχτερινή ώρα την οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου (είναι η οδός έναντι του Δημοτικού Πάρκου μέχρι τη γέφυρα ΕΡΙΑ), δέχτηκαν πυροβολισμούς από αγνώστους και κατέπεσαν νεκροί. Ειδοποιήθηκε η Αστυνομία η οποία κατέφθασε αμέσως, πλην όμως, οι δράστες είχαν εξαφανιστεί. Σύμφωνα με όσα έγιναν εκ των υστέρων γνωστά, οι άγνωστοι που πυροβόλησαν ανήκαν στην Ο.Π.Λ.Α. ή ήταν μέλη του ένοπλου τοπικού πυρήνα. Την 10^η Οκτωβρίου 1947 τμήμα του Δ.Σ.Ε Βερμίου προσέβαλε το χωριό Λευκάδια της Νάουσας και κατόρθωσε να καταλάβει τμήμα του. Αφού προμηθεύτηκε τρόφιμα και άλλα είδη, επέστρεψε στη βάση του.

Την 17^η Οκτωβρίου 1947 εκδόθηκε το υπ’ αριθ. ΛΑ΄ Ψήφισμα «Περί Τύπου» που απέβλεπε στη φίμωση του δημοκρατικού τύπου της χώρας, ενώ το υπ’ αριθ. ΛΒ΄ στον έλεγχο της κυκλοφορίας νέων εφημερίδων και εντύπων γενικώς. Με βάσει τις διατάξεις του ΛΑ΄ ψηφίσματος απαγορεύτηκε από την 18^η Οκτωβρίου και εντεύθεν η έκδοση και κυκλοφορία της εφημερίδας ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του Κ.Κ.Ε. Την 20ή Οκτωβρίου 1947 το Αρχηγείο του Δ.Σ.Ε εξέδωσε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο προβλέπονταν η εκ νέου συγκρότηση της Εθνικής Πολιτοφυλακής και η ίδρυση Σχολής Αξιωματικών του Γενικού Αρχηγείου του Δ.Σ.Ε (Σ.Α.Γ.Α). Την 22α Οκτωβρίου 1947 ιδρύθηκε το Αρχηγείο Κεντρικής Μακεδονίας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

(ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 539. Αθήνα 1987).

Η ομάδα των σαμποτέρ του Δ.Σ.Ε Βερμίου η οποία τοποθετούσε νάρκες στην αμαξιτή οδό Βέροιας – Νάουσας για τα διερχόμενα στρατιωτικά αυτοκίνητα, πήρε ορισμένα μέτρα ώστε να αποφεύγεται, κατά το δυνατόν, η πρόσκρουση σε νάρκη του αυτοκινήτου με τους πολιτικούς κρατούμενους, το οποίο προηγούνταν πάντοτε της στρατιωτικής φάλαγγας. Κατόπιν τούτου, μετά την τοποθέτηση της νάρκης οι αντάρτες-σαμποτέρ απομακρύνονταν σε μικρή απόσταση από το σημείο εκείνο και καταλάμβαναν οχυρή θέση, παρακολουθώντας με κιάλια τα διερχόμενα οχήματα. Στις περιπτώσεις που διέρχονταν στρατιωτικά οχήματα με προπορευόμενο όχημα κρατουμένων ή λεωφορεία και πολιτικά φορτηγά, έριχναν ριπές στον αέρα με τα αυτόματά τους, οπότε τα οχήματα σταματούσαν πριν από το σημείο στο οποίο είχε τοποθετηθεί η νάρκη.

Ακολούθως, οι αντάρτες απομακρύνονταν εγκαίρως. Ωστόσο, υπήρξαν και περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν δόθηκε η δυνατότητα στους σαμποτέρ να προειδοποιήσουν το αυτοκίνητο των κρατουμένων, με επακόλουθο να προσκρούσει αυτό στη νάρκη. Αντίθετα, όταν επρόκειτο για στρατιωτικά αυτοκίνητα ή αυτοκίνητα της Χωροφυλακής, ευνόητο είναι ότι δεν συνέβαινε το ίδιο. Έτσι, την 28^η Οκτωβρίου 1947, ημέρα της επετείου του Ελληνο-ιταλικού πολέμου, στρατιωτικό αυτοκίνητο το οποίο κινούνταν επί της αμαξιτής οδού Νάουσας-Βέροιας προσέκρουσε σε νάρκη. Από τους επιβαίνοντες, 4 αξιωματικοί και 1 οπλίτης βρήκαν ακαριαίο θάνατο, ενώ τραυματίστηκε ο στρατιώτης οδηγός. Την 29^η Οκτωβρίου 1947, 50 περίπου Ναουσαίοι, άλλοι από τους οποίους είχαν πάει για ξύλευση στο Βέρμιο και άλλοι στους αγρούς τους, στρατολογήθηκαν από άνδρες του Δ.Σ.Ε μαζί με τα υποζύγιά τους.

Περί τα τέλη Οκτωβρίου 1947 ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας αναδιοργανώθηκε σε καινούριες βάσεις. Η οργάνωση αυτή είχε την εξής κλιμάκωση: 1) Γενικό Αρχηγείο του Δ.Σ.Ε, 2) Επιτελείο του Γενικού Αρχηγείου του Δ.Σ.Ε με τα 1^ο, 2^ο, 3^ο Επιτελικά Γραφεία και υπηρεσίες, 3) Σχολή Αξιωματικών του Γενικού Αρχηγείου του Δ.Σ.Ε (Σ.Α.Γ.Α.), 4) Αρχηγεία του Δ.Σ.Ε κατά περιοχή και ειδικότερα, Αρχηγεία Πελοποννήσου, Ρούμελης, Θεσσαλίας, Δυτικής Μακεδονίας, Κεντρικής Μακεδονίας, Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης και Ηπείρου, 5) Ταξιαρχίες του Δ.Σ.Ε, 6) Τάγματα του Δ.Σ.Ε, 7) Λόχοι του Δ.Σ.Ε, 8) Διμοιρίες του Δ.Σ.Ε, 9) Ομάδες μάχης του Δ.Σ.Ε. Σε πολλά ελληνικά νησιά (Κρήτη, Ικαρία, Σάμο, Θάσο κτλ.) δρούσαν ανεξάρτητα τμήματα του Δ.Σ.Ε τα οποία δεν είχαν αυτή τη διάρθρωση.

(ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμ. 6^ος, σελ. 539. Αθήνα 1987).

 Εντωμεταξύ, η εκκένωση από τις κυβερνητικές δυνάμεις των ορεινών χωριών από τους κατοίκους τους συνεχίζονταν με αμείωτο ρυθμό. Σε πανελλαδική κλίμακα υπολογίζονταν ότι αριθμός αυτών των προσφύγων στο τέλος του μηνός Οκτωβρίου 1947 ανήλθε στις 284.000. Την 5^η Νοεμβρίου 1947 τμήμα του Δ.Σ.Ε προσέβαλε το χωριό Επισκοπή Νάουσας και κατόρθωσε να εισδύσει σ’ αυτό. Ακολούθως προέβη στη στρατολόγηση 47ατόμων και στη συγκέντρωση τροφίμων και άλλων ειδών. Εντωμεταξύ, η ΧΙ Μεραρχία οργάνωσε νέα επιχείρηση για τη συντριβή των δυνάμεων του Δ.Σ.Ε στο Βόρειο Βέρμιο. Η επιχείρηση αυτή η οποία έφερε το όνομα ΑΘΗΝΑ, άρχισε την 12^η Νοεμβρίου 1947 και περατώθηκε την 17^η του ιδίου μηνός.

Διατέθηκαν τα 514 και 592 Τάγματα Πεζικού. Από αυτά, το πρώτο στάθμευε στην Έδεσσα και το δεύτερο στη Νάουσα. Εκτός από ορισμένες μικροσυμπλοκές, δεν επήλθε καμιά άλλη επαφή με τον κύριο όγκο των ανταρτών δύναμης 200 περίπου ανδρών, οι οποίοι απέφυγαν τον εγκλωβισμό και κατόρθωσαν να διαρρεύσουν σε άλλα σημεία. Επικεφαλής τους βρίσκονταν ο Λευτεριάς και ο Ναουσαίος Ιωάννης Μπέρσος. Τα ανωτέρω Τάγματα είχαν εξερευνήσει πολλές περιοχές του Βερμίου, μεταξύ των οποίων την Αγία Φωτεινή (Όσλιανη), τη Ντορντόπολη, το Ντραζίλοβο, την Κουτσούφλιανη, τα Τρία Πηγάδια κ.ά., χωρίς αποτέλεσμα. Κατόπιν τούτου, οι κυβερνητικές δυνάμεις επανήλθαν στις βάσεις τους, ενώ η επιχείρηση ΑΘΗΝΑ απέτυχε παταγωδώς στην υλοποίηση του στόχου της, που ήταν η πλήρης συντριβή των δυνάμεων του Δ.Σ.Ε στο Βόρειο Βέρμιο.

Την 30ή Νοεμβρίου 1947 τμήμα του Δ.Σ.Ε επιτέθηκε εκ νέου κατά του χωριού Επισκοπή. Κατά τη συμπλοκή συνέλαβε 5 οπλίτες των Μ.Α.Υ και 11 κατοίκους του χωριού. Ακολούθως, επανήλθε στη βάση του. Μετά τη διαπιστωθείσα αδυναμία των κυβερνητικών δυνάμεων να συντρίψουν σε πανελλαδική κλίμακα τις δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, αποφασίστηκε η συγκρότηση κοινού Αμερικανο-ελληνικού Στρατιωτικού Επιτελείου με σκοπό τον καλύτερο συντονισμό των επιχειρήσεων εναντίον του και την επίτευξη θετικότερων αποτελεσμάτων στο στρατιωτικό τομέα.

(ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 540. Αθήνα 1987).

Την 4^η Δεκεμβρίου 1947 τμήμα του Δ.Σ.Ε Βερμίου δύναμης 50 ανδρών κινήθηκε προς το χωριό Μαρίνα της Νάουσας, προσέβαλε τα κυβερνητικά φυλάκια και κατόρθωσε να μπει μέσα. Οι αντάρτες συγκέντρωσαν τρόφιμα και άλλα αναγκαία είδη, ενώ πυρπολήθηκαν 15 σπίτια τα οποία, προφανώς, είχαν χρησιμοποιηθεί σαν εστίες αντίστασης κατά την επίθεση. Τμήματα των 573 και 592 Ταγμάτων Πεζικού τα οποία κινήθηκαν ταχύτατα προς τη Μαρίνα επιχείρησαν να τους κυκλώσουν. Ακολούθησε μάχη κατά την οποία ένας αντάρτης κατέπεσε νεκρός, ενώ συνελήφθησαν έξι. Οι άνδρες του Δ.Σ.Ε πέτυχαν να απεγκλωβιστούν και να διαφύγουν.

Κατά την αποχώρησή τους 6 κάτοικοι του χωριού προσήλθαν και κατατάχθηκαν οικειοθελώς στις γραμμές τους. Οι διώξεις κατά των δημοκρατικών αγωνιστών σε όλη την Ελλάδα συνεχίζονταν ακατάπαυστα και έπαιρναν εξοντωτικό χαρακτήρα. Η κυβέρνηση Σοφούλη εξέδωσε το Ψήφισμα ΛΖ΄ «Περί αποστερήσεως της ελληνικής ιθαγενείας προσώπων αντεθνικώς δρώντων εις το εξωτερικόν». Βάσει του ψηφίσματος αυτού χιλιάδες Έλληνες αγωνιστές στερήθηκαν την ελληνική ιθαγένεια με όλες τις συνέπειες που προέκυψαν από τη στέρησή της. Την 17^η Δεκεμβρίου 1947, λόγω ανατίναξης από αντάρτες-σαμποτέρ τριών γεφυρών, 1 σιδηροδρομικής και 2 οδικών στην ευρύτερη περιοχή της Νάουσας, διακόπηκε προσωρινά η συγκοινωνία για όλο το διάστημα που αυτές επισκευάζονταν.

Την 22^α Δεκεμβρίου 1947, άνδρες του μυστικού ένοπλου πυρήνα της πόλης, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τα όργανα της τάξης, προκάλεσαν πυρκαϊά στο ευρισκόμενο στην πλατεία Καμένα κτίριο στο οποίο στεγάζονταν η Οικονομική Εφορία Καπνού, το Γραφείο Κοινωνικής Προνοίας, το Αγρονομείο και το Γραφείο Διαφώτισης. Δεν καρποφόρησαν οι έρευνες της Αστυνομίας για τον εντοπισμό των δραστών. Έχω τη γνώμη ότι ο κύριος στόχος του ένοπλου πυρήνα ήταν το Γραφείο Διαφώτισης που  συνεργάζονταν στενά με την τοπική Ασφάλεια. Το Γραφείο αυτό ανάγκαζε πολλούς φυλακισμένους αγωνιστές να βγαίνουν στον εξώστη του κτιρίου της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής και να εκφωνούν λόγους κατά του Δ.Σ.Ε και του δημοκρατικού κινήματος της χώρας. Την 23^η Δεκεμβρίου 1947 σχηματίστηκε στο βουνό η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση (Π.Δ.Κ).

Στην ιδρυτική πράξη, μεταξύ όλων των άλλων, τονίζονταν ότι: «Έχοντες υπόψη 1) Τις καταστατικές διατάξεις του Γενικού Αρχηγείου του Δ.Σ.Ε της 10^ης Αυγούστου 1947 και 2) την επιτακτική ανάγκη που δημιούργησε η εκμηδένιση της εθνικής ανεξαρτησίας από τους ιμπεριαλιστές, η ουσιαστική ανυπαρξία ελληνικής εθνικής κυβέρνησης, η ανάπτυξη του εθνικού και δημοκρατικού κινήματος και η πολεμική επίδοση του Δ.Σ.Ε για το σχηματισμό μέσα στις ελεύθερες περιοχές της χώρας μιας  κεντρικής κυβέρνησης

 Συγκροτούμε

Την Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας, που αποτελείται από τα υπογραφόμενα μέλη. Κύριος και πρωταρχικός σκοπός της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης είναι:

 1) Να συνεχίσει και να εντείνει με όλα τα μέσα και με όλες τις δυνάμεις του λαού τον αγώνα για τη γρήγορη απελευθέρωση της Ελλάδας από το ζυγό των ξένων ιμπεριαλιστών και των οργάνων τους, για την αποκατάσταση της εθνικής ανεξαρτησίας, για την επικράτηση και τη νίκη   της   Δημοκρατίας   στην   Ελλάδα δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του ελληνικού λαού. 2) Να κυβερνήσει τη χώρα πάνω σε λαϊκές και δημοκρατικές βάσεις, παίρνοντας όλα τα μέτρα για την ανάπτυξη των λαϊκοδημοκρατικών θεσμών και μεταρρυθμίσεων, όπως, των Λαϊκών Συμβουλίων, της Λαϊκής Δικαιοσύνης, της αγροτικής μεταρρύθμισης, της Λαϊκής Παιδείας, κ.λπ. και για την αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών του λαού στις ελεύθερες και στις απελευθερωμένες περιοχές.

3) Να επιδιώξει την πραγματοποίηση και επέκταση της συμφιλίωσης και ενότητας του λαού στη βάση της εξασφάλισης της εθνικής κυριαρχίας και του σεβασμού των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών και   για   την  κατοχύρωση  των  δημοκρατικών δικαιωμάτων  και ελευθεριών

του ελληνικού λαού. 2) Να κυβερνήσει τη χώρα πάνω σε λαϊκές και δημοκρατικές βάσεις, παίρνοντας όλα τα μέτρα για την ανάπτυξη των λαϊκοδημοκρατικών θεσμών και μεταρρυθμίσεων, όπως, των Λαϊκών Συμβουλίων, της Λαϊκής Δικαιοσύνης, της αγροτικής μεταρρύθμισης, της Λαϊκής Παιδείας, κ.λπ. και για την αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών του λαού στις ελεύθερες και στις απελευθερωμένες περιοχές.

3) Να επιδιώξει την πραγματοποίηση και επέκταση της συμφιλίωσης και ενότητας του λαού στη βάση της εξασφάλισης της εθνικής κυριαρχίας και του σεβασμού των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών.

4) Να εκπροσωπεί τη Δημοκρατική Ελλάδα στο εξωτερικό και να αποκαταστήσει φιλικές σχέσεις με όλους τους δημοκρατικούς λαούς και τις κυβερνήσεις τους. Για να πραγματοποιήσει τους σκοπούς της η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση εκδίδει νόμους και διατάγματα. Οι νόμοι αποφασίζονται και εκδίδονται από ολόκληρη την κυβέρνηση. Τα διατάγματα αποφασίζονται από τον αρμόδιο υπουργό και εκδίδονται από τον Πρόεδρο της κυβέρνησης. Δημοσιεύονται όλα στην επίσημη εφημερίδα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης και ισχύουν αμέσως μετά τη δημοσίευσή τους, εκτός αν ρητά ορισθεί αλλιώς»

 Η σύνθεση της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης ήταν η ακόλουθη:

1) Μάρκος Βαφειάδης, Πρωθυπουργός και υπουργός Στρατιωτικών.

2) Ιωάννης Ιωαννίδης,  Αντιπρόεδρος και υπουργός Εσωτερικών.

3) Πέτρος Ρούσος, υπουργός Εξωτερικών.

4) Λεωνίδας Στρίγγος, υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Επισιτισμού.

5) Μιλτιάδης Πορφυρογένης, υπουργός Δικαιοσύνης.

6) Πέτρος Κόκκαλης, υπουργός Υγιεινής-Πρόνοιας και Παιδείας.

7) Βασίλειος Μπαρτζώτας, υπουργός Οικονομικών.

8) Δημήτριος Βλαντάς, υπουργός Γεωργίας.

(TO K.K.E. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 540. Αθήνα 1987 και Τάσος Βουρνάς: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ) Σελ. 171-172. Αθήνα 1981).

Μετά την αναγγελία του σχηματισμού της προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, δυνάμεις του Δ.Σ.Ε κινήθηκαν την 25^η Δεκεμβρίου 1947 για την κατάληψη της Κόνιτσας. Τελικά, αυτή η επιχείρηση του Δ.Σ.Ε δεν στέφθηκε με επιτυχία. Παραθέτω απόσπασμα από την εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» της 19-12-1996, σελ. 20, που αναφέρεται στην προσπάθεια του Δ.Σ.Ε για την κατάληψη της Κόνιτσας:

«Η μάχη της Κόνιτσας

Την επομένη της αναγγελίας του σχηματισμού της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης (ΠΔΚ), δυνάμεις του ΔΣΕ άρχισαν επιχείρηση για την κατάληψη της Κόνιτσας. Ηταν η πρώτη μάχη τακτικού πολέμου που έδωσε ο ΔΣΕ και απέβλεπε στο να δείξει τη δύναμή του και να δώσει κύρος στην ΠΔΚ. Οι δυνάμεις που διέθετε ο κυβερνητικός στρατός στον τομέα της Κόνιτσας ήταν:

α. Δύο πλήρη τάγματα στρατού και τάγμα από ΜΑΥδες και χωροφύλακες, με συνολική δύναμη 1.300 ανδρών περίπου, σε διάταξη στα γύρω υψώματα της πόλης και ένα λόχο στη γέφυρα Μπουραζάνι.

β. Δύναμη τάγματος στο Καλπάκι και μικρότερες δυνάμεις κατά μήκος του δρόμου Καλπάκι – Μπουραζάνι και ελάχιστες δυνάμεις στα δυτικά Ζαγόρια.

γ. Τέσσερα πεδινά πυροβόλα στην Κόνιτσα.

Οι δυνάμεις που διέθετε ο ΔΣΕ για τη μάχη της Κόνιτσας ήταν:

α. Περίπου δύο ταξιαρχίες για την ενέργεια στον τομέα της πόλης και τη γέφυρα στο Μπουραζάνι και σε συνέχεια προώθηση ελαφρού τμήματος στη δυτική πλευρά του δημόσιου δρόμου, για την αντιμετώπιση τυχόν εχθρικών κινήσεων από Καλπάκι προς Μπουραζάνι.

β. Τάγμα ενισχυμένο, καθώς και τμήμα κομάντος για την κάλυψη της επιχείρησης από τυχόν κινήσεις του κυβερνητικού στρατού στο δημόσιο δρόμο από Καλπάκι προς Μπουραζάνι και Γραμπάλα – Βοϊδομάτι, με σταθερή κατοχή των υψωμάτων Γραμπάλα – Μεσοβούνι από την ανατολική πλευρά του δρόμου.

Κατά τους στρατιωτικούς συγγραφείς, στη μάχη της Κόνιτσας, που κράτησε από τις 25 Δεκέμβρη 1947 έως τις 4 Γενάρη 1948, ενεπλάκησαν περίπου 12.000 άνδρες και από τις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις.

Ο κυβερνητικός στρατός κατάφερε στις 31 του Δεκέμβρη να σπάσει τον κλοιό και να ενισχύσει τους πολιορκημένους, χρησιμοποιώντας και την αεροπορία, με αποτέλεσμα, στις 4 του Γενάρη 1948, οι δυνάμεις του ΔΣΕ, που διοικούνταν από τον ίδιο τον Μάρκο Βαφειάδη, να υποχωρήσουν»..

(https://www.rizospastis.gr › static › DSE_MEROS_43_1…)

Τις νυκτερινές ώρες της 29^ης με 30ή Δεκεμβρίου 1947 τμήματα του Δ.Σ.Ε της περιοχής Βερμίου εξαπέλυσαν σφοδρές επιθέσεις κατά των χωριών Γιάντσιστα (Άγιος Γεώργιος) και Τουρκοχώρι (Πατρίδα) της επαρχίας Βέροιας και κατά των χωριών Μονόσπιτα και Γιαννακοχώρι της επαρχίας Νάουσας. Στο πρώτο από αυτά, τη Γιάντσιστα, έκαμψαν την αντίσταση της εκεί κυβερνητικής φρουράς και μπήκαν μέσα. Αφού προμηθεύτηκαν διάφορα τρόφιμα και άλλα αναγκαία είδη, πριν φύγουν στρατολόγησαν 5 άνδρες και πυρπόλησαν 20 σπίτια αντιδραστικών κατοίκων. Το αυτό περίπου συνέβη και στα χωριά Τουρκοχώρι και Μονόσπιτα. Στρατιωτικές δυνάμεις που κινήθηκαν από τη Νάουσα κατά των τμημάτων του Δ.Σ.Ε δέχτηκαν πυκνά πυρά από αυτά και καθηλώθηκαν. Κατά την επίθεση στο Γιαννακοχώρι η κυβερνητική φρουρά αντέταξε ισχυρή αντίσταση. Κάμφθηκε, όμως, από τους αντάρτες οι οποίοι μπήκαν στο χωριό.

Κατά την παραμονή τους σ’ αυτό, στρατολόγησαν περί τα 50 άτομα και πυρπόλησαν 24 σπίτια αντιδραστικών κατοίκων. Οι απώλειες του Στρατού ανήλθαν σε ένα αξιωματικό και δύο υπαξιωματικούς νεκρούς και δέκα στρατιώτες τραυματίες. Την 30ή Δεκεμβρίου 1947, το τμήμα του Δ.Σ.Ε που βρίσκονταν στην περιοχή της Γιάντσιστας, ήλθε σε σύγκρουση με τμήμα Στρατού στο οποίο προξένησε απώλειες. Στα τέλη του 1947, ο Ευριπίδης Καπετάνιος ή Αγγελίδης (Πάνος) φέρεται ως Διοικητής της 37^ης Ταξιαρχίας Πιερίων του Δ.Σ.Ε με πολιτικό επίτροπο τον Δήμο Σιδηρόπουλο. Επίσης, την ίδια περίοδο, ηγετικά στελέχη του Δ.Σ.Ε στην ευρύτερη περιοχή του Βερμίου ήταν οι Μαρίνος Μαρινέλλης (Διάκος), Χρήστος Παλαμάς (Μαύρος), Ελ. Λαζαρίδης, (Λευτεριάς), Ν. Ιωακειμίδης (Μάλαμας), Ιωάννης Μπέρσος (Ναουσαίος), Αράπης, Στάθης, Παναγιώτης Κιτσέλης (Ναουσαίος) κ.ά.

Θα πρέπει να γίνει μνεία και για τα υπάρχοντα αναρρωτήρια του Δ.Σ.Ε,  τα  οποία,  παρά  το  γεγονός  ότι  λειτουργούσαν  κάτω  από αντίξοες συνθήκες, έσωσαν πολλούς αντάρτες από το θάνατο. Μεταξύ αυτών, αξιόλογα ήταν τα αναρρωτήρια των Πιερίων και του Λουτρακίου (Πόζαρ) Αριδαίας. Στο τελευταίο, μάλιστα, το οποίο  λειτουργούσε με υγεινομική υπεύθυνο τη Σοφία Γρηγοριάδου, πολιτική επίτροπος ήταν η Ναουσαία Λευκή Μπαμπάτση-Μελίδου.

(Αλέξανδρος Α. Χατζηκώστας: Η ΗΜΑΘΙΑ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ (1946-1949). Σελ. 82-83. Βέροια 2006).

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Το άρθρο αυτό, με μερικές προσθήκες, βασίζεται στο σύγγραμμά μου «Η ΝΑΟΥΣΑ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ». Νάουσα 2008.

————————

*ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΝΑΟΥΣΑ

*Στέργιος Αποστόλου – Βιογραφικά στοιχεία -Εργογραφία (κάνετε κλικ)

————————

Σημείωση Φαρέτρας: Όλα τα κείμενα του Στέργιου Αποστόλου μπορείτε να τα διαβάσετε ΕΔΩ

————————

ΥΠΟΜΝΗΜΑ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

—  Εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» της 20^ης Αυγούστου 1947, σελ. 1 &4

— Εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» της 21^ης Αυγούστου 1947

— ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 537. Αθήνα 1987

— ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 245-247, 538. Αθήνα 1987. Βλ. και εφημ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ της 8^ης Οκτωβρίου 1947

— Εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» της 18^ης Σεπτεμβρίου 1947

— Φ.Ε.Κ. αριθ. 222/24-9-1947

— ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 539. Αθήνα 1987

— ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμ. 6^ος, σελ. 539. Αθήνα 1987

— ΤΟ Κ.Κ.Ε. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 540. Αθήνα 1987

— TO K.K.E. Επίσημα κείμενα. Τόμος 6^ος, σελ. 540. Αθήνα 1987 και Τάσος Βουρνάς: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ) Σελ. 171-172. Αθήνα 1981).

— (https://www.rizospastis.gr › static › DSE_MEROS_43_1…)

— Αλέξανδρος Α. Χατζηκώστας: Η ΗΜΑΘΙΑ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ (1946-1949). Σελ. 82-83. Βέροια 2006