Κώστας Βάρναλης: «…τέκνο της Ανάγκης κι ώριμο τέκνο της Οργής» / γράφει ο Γεράσιμος Χολέβας
Ο κομμουνιστής ποιητής, πεζογράφος, κριτικός και δημοσιογράφος, Κώστας Βάρναλης (1884-1974), έφυγε από τη ζωή, σαν σήμερα, πριν 47 χρόνια.
Μια σύντομη καταγραφή σημαντικών σταθμών της ζωής και του έργου του, γνωρίζοντας πως πολλά θα μείνουν εκτός κειμένου…
Ο Κ. Βάρναλης1 γεννιέται το 1884 στον Πύργο της Βουλγαρίας (Ανατολική Ρωμυλία). Σπουδάζει στα Ζαρίφεια Διδασκαλεία της Φιλιππούπολης και διορίζεται δάσκαλος. Με υποτροφία, απ’ την κοινότητα της Βάρνας, σπουδάζει στη Φιλοσοφική Αθηνών. Με τα «Ορεστειακά» 2 εντάσσεται στους δημοτικιστές.
Το 1904 δημοσιεύει τα πρώτα του ποιήματα στα περιοδικά Ο Νουμάς και Ακρίτας. Δευτεροετής φοιτητής στέλνει στον Κωστή Παλαμά τη συλλογή ποιημάτων Πυθμένες. Η συλλογή δημοσιεύεται το 1985 απ’ τον Κ. Γ Κασίνη, ο οποίος την εντόπισε στο αρχείο K. Παλαμά. Ο Κ. Βάρναλης, το 1905, εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλοΚηρήθρες. Το 1907 συμμετέχει στην ομάδα (Ναπολέων Λαπαθιώτης, Νίκος Καρβούνης, Ρώμος Φιλύρας κ.α) που εκδίδει το περιοδικό Ηγησώ, όπου δημοσιεύονται ποιήματα του, αλλά και ποιήματα άλλων νέων ποιητών. Από το 1908 και μέχρι το 1918 εργάζεται σε σχολεία της επαρχίας και της Αττικής, με εξαίρεση τις περιόδους που επιστρατεύεται (Ιούλιος 1913- Μάρτιος 1914 με τους «απαλλαγέντες και αγύμναστους του 1900-1902» και Ιούνιος 1915- Ιούνιος 1916 μετά την λήξη της Βουλγαρικής ουδετερότητας και την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου). Όλη αυτή την περίοδο συνεργάζεται με πολλά λογοτεχνικά περιοδικά, όπου δημοσιεύονται ποιήματα του.
Από το 1910 έως το 1916 εκδίδονται σε μεταφράσεις του οι Βάκχες, ο Ηρακλής μαινόμενοςκαι οι Ηρακλείδες του Ευριπίδη, ο Αίας του Σοφοκλή, τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα και ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου του Γκουστάβ Φλωμπέρ. Το 1911 (είναι σχολάρχης στην Αργαλαστή του Πηλίου) συμμετέχει στα «Αθεϊκά»3.
Από το 1919 έως το 1921 βρίσκεται στο Παρίσι με κρατική υποτροφία για μετεκπαίδευση στη νεοελληνική φιλολογία. Τον Αύγουστο του 1919 στέλνει στο περιοδικό Μαύρος Γάτοςτο εκτενές ποίημα του Προσκυνητής, το οποίο αργότερα αποκηρύσσει. Μετά την πτώση της κυβέρνηση Βενιζέλου επιστρέφει, αφού η υποτροφία διακόπτεται. Στρατεύεται ξανά για λίγους μήνες και ύστερα τοποθετείται καθηγητής στον Πειραιά.
Το 1921 δημοσιεύεται το ποίημά του Μοιραίοι στο περιοδικό Νεολαία. Το ποίημα αναδημοσιεύεται στο περιοδικό Ο Νουμάς. Το 1922, εκδίδει στην Αλεξάνδρεια με το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας την πιο γνωστή ποιητική του σύνθεση Το φως που καίει. Το έργο θα εκδοθεί στην οριστική του μορφή το 1933. Την ίδια χρονιά (1922) εκδίδει στην Αλεξάνδρεια τη συλλογή διηγημάτων Ο λαός των μουνούχων. Ανακαλείται η διακοπή της υποτροφίας του και πηγαίνει ξανά στο Παρίσι. Στο περιοδικό Μούσα δημοσιεύει το ποίημα του Λευτεριά ως απάντηση στο ποίημα του Κ. Παλαμά Οι Λύκοι. Πρόκειται για την πρώτη δημόσια τοποθέτηση του Βάρναλη (με το όνομά του) υπέρ των επαναστατικών θέσεων των κομμουνιστών.
Το 1924 επιστρέφει στην Αθήνα και διδάσκει νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία, που διευθύνει ο Δ. Γληνός. Το 1925 δημοσιεύεται η μελέτη του Το πρόβλημα της τέχνης για την επιστημονική αισθητική στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος, καθώς και άλλα θεωρητικά του άρθρα. Την ίδια χρονιά εκδίδει τη μελέτη του Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική, όπου εκφράζει την αντίθεσή του στην ιδεαλιστική ποιητική θεωρία του Γιάννη Αποστολάκη (Η ποίηση στη ζωή μας).
Η εφημερίδα Εστία γράφει ότι ο Δήμος Τανάλιας και ο Κώστας Βάρναλης είναι το ίδιο πρόσωπο. Ο ποιητής τιμωρείται με εξάμηνη παύση για στίχους του στο Φως που καίει. Την επόμενη χρονιά, το 1926, παύεται οριστικά απ’ την εκπαίδευση λόγω συμμετοχής του στην «αντεθνική δράση» των μεταρρυθμιστών παιδαγωγών του Μαρασλείου και της Παιδαγωγικής Ακαδημίας. Ως απόδειξη κατηγορίας χρησιμοποιείται ένα απόσπασμα από την πρώτη έκδοση της ποιητικής του σύνθεσης Το Φως που καίει. Η παύση αυτή θα προκαλέσει τη διαμαρτυρία των πνευματικών ανθρώπων της Αλεξάνδρειας, μεταξύ αυτών και του Κ. Π Καβάφη.
Από τότε και μετά εργάζεται ως δημοσιογράφος στις εφημερίδες Ριζοσπάστης, Πρόοδος, Πρωία, Ανεξάρτητος, ενώ παράλληλα δημοσιεύει ποιήματά του σε λογοτεχνικά περιοδικά. Το 1927 εκδίδει την ποιητική του σύνθεση Σκλάβοι Πολιορκημένοι με το όνομα του. Τις χρονιές 1927 -1928 γράφει θεωρητικά κείμενα στο περιοδικό Αναγέννηση του Δ. Γληνού. Δημοσιεύεται στη Νέα Εστία, το 1928, η μελέτη του Η αξία του Σολωμικού έργου. Το 1929 παντρεύεται την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου. Συνεργάζεται με τα λογοτεχνικά περιοδικά Νέα Εστία, Πρωτοπορία, Νέοι Πρωτοπόροι και Ο Κύκλος και με εγκυκλοπαίδειες και λεξικά γράφοντας λήμματα απ’ το 1929 έως το 1934.
Το 1932 εκδίδεται το πεζό του Η αληθινή απολογία του Σωκράτη και επανεκδίδει .Το 1934 μαζί με τον Δ. Γληνό συμμετέχει ως αντιπρόσωπος των Ελλήνων συγγραφέων στο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων στη Μόσχα. Γράφει τις εντυπώσεις του από τη Σοβιετική Ένωση στην εφημερίδα Ελεύθερος Άνθρωπος. Το 1935 δημοσιεύει στην εφημερίδα Ανεξάρτητος τμήματα της αυτοβιογραφίας του. Συνεχίζει τις συνεργασίες με τον Ριζοσπάστη και τους Νέους Πρωτοπόρους.
Συμμετέχει στο Διεθνές Συνέδριο Συγγραφέων στο Παρίσι και γράφει τις εντυπώσεις του στα Νεοελληνικά Γράμματα. Στο τέλος του 1935 μαζί με άλλους αριστερούς διανοούμενους εξορίζεται, από το αστικό κράτος, στη Μυτιλήνη και στον Αϊ – Στράτη. Ο Βάρναλης έγραψε αυτά που έζησε και είδε στην εφημερίδα Ανεξάρτητος (Με τους εξόριστους εις τα νησιά του θανάτου. Μια ζωή φρίκης και ηρωισμού).
Το 1936 συνεργάζεται με το Ριζοσπάστη, το 1939 δημοσιεύει το Άνθρωποι Ζωντανοί(πορτρέτα συγγραφέων που είχε γνωρίσει) και το Άνθρωποι Αληθινοί (οι εντυπώσεις του από άσυλα ψυχασθενών, τα οποία είχε επισκεφθεί ως δημοσιογράφος). Επί δικτατορίας Μεταξά απαγορεύεται στο Βάρναλη, στον Κορδάτο, στον Καρβούνη και άλλους να υπογράφουν κείμενά τους στις εφημερίδες.
Στις αρχές του πολέμου του 40 η απαγόρευση έχει αρθεί και ο Βάρναλης γράφει αντιφασιστικά άρθρα, όμως, συλλαμβάνεται απ’ την ασφάλεια και απειλείται με φυλάκιση. Από το 1938 και σε όλη τη διάρκεια της κατοχής εργάζεται μόνιμα στην εφημερίδα Πρωία,όπου γράφει καθημερινά χρονογραφήματα.
Από το 1945 έως το 1953 συνεργάζεται με το περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα και τις εφημερίδες Ρίζος της Δευτέρας και Αλλαγή. Το 1946 εκδίδεται το επόμενο πεζό του, με τίτλοΤο ημερολόγια της Πηνελόπης. Το 1955 εκδίδεται, από ανώνυμο εκδοτικό οίκο, συλλογή με παλιότερα ποιήματα που επιλέγει ο ίδιος. Το 1956 εκδίδονται τα Ποιητικά του με Το φως που καίει, τους Σκλάβους Πολιορκημένους και επιλογή ποιημάτων που είχε γράψει σε περιοδικά μέχρι το 1918.
Το 1957 και το 1958 εκδίδονται τα Αισθητικά – Κριτικά, άρθρα που είχε δημοσιεύσει στην εφημερίδα Πρωία. Το 1957 εκδίδονται τα Σολωμικά και ο τόμος Πεζός λόγος που περιλαμβάνει τα δύο από τα τρία διηγήματα της συλλογής Ο λαός των μουνούχων (είχε αποκηρύξει το ένα) και διορθωμένη Η αληθινή απολογία του Σωκράτη. Αναδημοσιεύεται οΠροσκυνητής στην Επιθεώρηση Τέχνης. Η Εταιρεία Ελλήνων το 1956 τον τιμά για τα 50 χρόνια της λογοτεχνικής του δραστηριότητας. Το 1958 δημοσιεύει, στο περιοδικόΕπιθεώρηση Τέχνης τρία ποιήματα, άρθρα στην Αυγή για τον Κάλβο και το Βουτυρά και τις αναμνήσεις του απ’ τον Παλαμά. Το 1959 του απονέμεται στη Μόσχα το Βραβείο Λένιν για τη συμβολή του στον παγκόσμιο αγώνα για την ειρήνη.
Το 1963 δημοσιεύει άρθρα στην Επιθεώρηση Τέχνης, Εκδίδονται οι Διχτάτορες, με παλιότερα κείμενα. Το 1965 εκδίδεται η ποιητική του συλλογή Ελεύθερος Κόσμος, η οποία θα επανεκδοθεί δύο φορές με προσθήκες ποιημάτων. Το 1967 υιοθετεί τη δίχρονη Ευγενία. Το 1972 εκδίδεται το θεατρικό του έργο Άτταλος ο Τρίτος.
Στις 16 Δεκεμβρίου 1974 ο Κώστας Βάρναλης αφήνει την τελευταία του πνοή. Η κηδεία του μετατρέπεται σε παλλαϊκή συγκέντρωση. Το 1975 δημοσιεύεται η ανέκδοτη συλλογή Οργή Λαού, με ποιήματα που έγραψε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.
1.Τα στοιχεία για τη ζωή και το έργο του Κ. Βάρναλη είναι επιλογή από: Α. Αργυρίου – Δ. Ποσάντζης, Επιλεκτική εργοβιογραφία στο Φέιγ βολάν της κατοχής (Χρονογραφήματα), Επιλογή – επιμέλεια Γιώργος Ζεβελάκης, Εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα 2007 και Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Εργο – βιογραφικό χρονολόγιο του Κώστα Βάρναλη», Διαβάζω τ. 88 (1984)-2. Βλ. Κώστας Βάρναλης, Φιλολογικά Απομνημονεύματα, φιλολογική επιμέλεια Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Κέδρος, Αθήνα 1981, σ. 63-64 και για περισσότερα Κ.Θ Δημαράς,Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, δ’ έκδοση, Ίκαρος 1968, σελ 399 και Α. Δημαράς (επιμέλεια), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, ΝΕΒ Ερμής, Αθήνα 1974, τ. Β’ σ.35 -37 –3. Bλ. Κώστας Βάρναλης, Φιλολογικά Απομνημονεύματα, φιλολογική επιμέλεια Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Κέδρος, Αθήνα 1981, σ. 117- 143 – Α. Δελμούζος, Σαν παραμύθι, Αθήνα 1911 – Α. Δελμούζος, Το κρυφό σχολείο, 1908-1911,Αθήνα 1950 σ. 249-259.
*Το κείμενο δημοσιεύθηκε πρώτη φορα στον «Ημεροδρόμο» στις 16 Δεκεμβρίου 2016.
