Επί σχεδόν δύο χρόνια, η επιδημική εξάπλωση της νόσου Covid και τα ατελέσφορα υγειονομικά μέτρα για την αντιμετώπισή της στον τόπο μας έχουν προκαλέσει μεγάλη κοινωνική δυσφορία. Λιγότερο εμφανή είναι τα ατομικά συμπτώματα και οι επιβλαβείς συνέπειες της επιδημικής κρίσης στην καθημερινή ψυχοσωματική υγεία των νεοελλήνων. Πίσω από τις μάσκες προστασίας κρύβονται τα αγχωμένα ή κατηφή πρόσωπα, ενώ ο διάχυτος εκνευρισμός σε όλες τις προσωπικές και κοινωνικές δραστηριότητες αποτελεί ένα ακόμη τυπικό συμπτώματα του έντονου άγχους για το παρόν και της αβεβαιότητας για το μέλλον.
Η πανδημική ανασφάλεια και η υφέρπουσα κατάθλιψη, με τη σειρά τους, επηρεάζουν αρνητικά όχι μόνο την ημερήσια συμπεριφορά μας αλλά και τη ζωτική μας ανάγκη να χαλαρώνουμε και να ξεκουραζόμαστε κατά τη διάρκεια της νύχτας. Ενα από τα άμεσα και πιο υποτιμημένα (ιατρικά και οικονομικοπολιτικά) θύματα της πανδημικής υποβάθμισης της ζωής μας είναι ο ύπνος, με καταστροφικές συνέπειες για την υγεία μας.
Ή πώς η «κορονοαϋπνία» επηρεάζει τον ύπνο
και καταστρέφει τα όνειρά μας;
Πώς αντιδρά ο εγκέφαλός μας και, μέσω αυτού, ο οργανισμός μας συνολικά όταν στερείται τις άκρως ευεργετικές αναπλαστικές λειτουργίες του ύπνου και των ονείρων για μεγάλο χρονικό διάστημα;
Από καιρό είναι γνωστές στην Ιατρική οι καταστροφικές επιπτώσεις της αϋπνίας και άλλων μόνιμων διαταραχών του ύπνου στην ψυχοσωματική μας υγεία. Μάλιστα, έχει κατ’ επανάληψη διαπιστωθεί κλινικά ότι τα άτομα που υποφέρουν από αϋπνία έχουν αρκετά υψηλότερη πιθανότητα να εκδηλώσουν παθήσεις του καρδιαγγειακού συστήματος, ενώ παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη και άλλων σοβαρών αυτοάνοσων ασθενειών.
Επιπλέον, οι διαταραχές του ύπνου και η παρατεταμένη αϋπνία συνδέονται στενά με διάφορες νευροψυχολογικές νόσους. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι ασθενείς που υποφέρουν από αϋπνία για περισσότερο από έναν χρόνο έχουν 40 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να αναπτύξουν κατάθλιψη σε σχέση με όσους κοιμούνται ικανοποιητικά· ενώ αν η αϋπνία διαγνωστεί εγκαίρως και αντιμετωπισθεί φαρμακολογικά, τότε η πιθανότητα εμφάνισης κατάθλιψης είναι ίδια με αυτήν που συναντάται στον γενικό πληθυσμό. Ομως, ακόμη και πρόσκαιρες διαταραχές του ύπνου οδηγούν σε απώλεια μνήμης και σαφή κατάπτωση των νοητικών μας ικανοτήτων.
Τέλος, πιο πρόσφατες μελέτες συσχετίζουν σαφώς τις διαταραχές του ύπνου με εμφανή πτώση όχι μόνο των σωματικών αλλά και των νοητικών μας επιδόσεων, με τη χαμηλή παραγωγικότητα και με τη σαφώς μεγαλύτερη προδιάθεση για σοβαρά λάθη και ατυχήματα στην εργασία μας.
Όταν ο εγκέφαλός μας αντιμετωπίζει αγχογόνες και ιδιαίτερα απειλητικές καταστάσεις, αντιδρά κατά κανόνα με την απορρύθμιση των φυσιολογικών κύκλων ύπνου-εγρήγορσης, η οποία, με τη σειρά της, ανατροφοδοτεί τις λιγότερο ή περισσότερο σοβαρές διαταραχές του ύπνου. Ετσι, η μερική ή ολική στέρηση του ύπνου δεν μας προκαλεί απλώς «νύστα», αλλά όταν διαρκεί αρκετό χρόνο μπορεί κάλλιστα να οδηγήσει σε πιο σοβαρές ψυχοσωματικές παθήσεις.
Το καθημερινό «κούρεμα» σε ώρες ύπνου και χαλάρωσης όχι μόνο δεν αναπληρώνεται, αλλά, μακροπρόθεσμα, οδηγεί στην «υποτίμηση» όλων σχεδόν των φυσιολογικών μας λειτουργιών. Πρόκειται για μία όχι πάντα συνειδητή υποτίμηση και απαξίωση της ποιότητας του ύπνου των ανθρώπων, που καταλήγει αναπόδραστα στη σταδιακή υποβάθμιση της ποιότητας της ζωής μας συνολικά και, στις πιο ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να αποβεί μοιραία για τα «υπνολογικά υποτιμημένα» άτομα. Πώς και πόσο αποτιμάται από την κοντόθωρη οικονομιστική λογική μας η «κορονοαϋπνία» (coronasomnia), δηλαδή η καθημερινή υποβάθμιση του ύπνου και της ονειρικής μας ζωής που εμφανίζεται μαζικά λόγω της νέας πανδημικής κρίσης;
Πώς η πανδημία μάς «κλέβει» τον ύπνο;
Το γεγονός ότι, κατά μέσον όρο, περνάμε το ένα τρίτο της ζωής μας -περίπου 120 ημέρες τον χρόνο- κοιμώμενοι αποδεικνύει από μόνο του ότι ένας επαρκής ημερήσιος ύπνος είναι απολύτως απαραίτητος για την καλή λειτουργία του οργανισμού μας. Ωστόσο, θα πρέπει να διευκρινίσουμε εξαρχής ότι η «ποσότητα» ύπνου που χρειάζονται οι άνθρωποι καθημερινά διαφέρει από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από διάφορους ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες. Το αν κάποιος ή κάποια κοιμάται συνήθως «με τις κότες» ή μένει άγρυπνος ώς πολύ αργά τη νύχτα εξαρτάται από το εσωτερικό εγκεφαλικό του ρολόι, το οποίο τελικά καθορίζει τον ιδιαίτερο χρονότυπο του ύπνου στον οποίο ανήκει αυτό το άτομο.
Πράγματι, οι πρόσφατες νευροεπιστημονικές έρευνες επιβεβαίωσαν ότι υπάρχουν διαφορετικοί ανθρώπινοι «υπνότυποι», που σχετίζονται άμεσα με την ιδιαίτερη για κάθε άτομο λειτουργία ενός προσωπικού εγκεφαλικού ρολογιού, το οποίο εντοπίζεται στον «υπερχιασματικό πυρήνα» του εγκεφάλου.
Επομένως, η κοινότοπη συνταγή ότι χρειαζόμαστε τουλάχιστον οκτώ ώρες συνεχούς ύπνου τη νύχτα για να μπορούμε να λειτουργούμε καλά την επόμενη ημέρα δεν ισχύει εξίσου για όλους. Πάντως, αν όταν ξυπνάτε αισθάνεστε ανανεωμένοι και δεν νιώθετε νύστα κατά τη διάρκεια της ημέρας, τότε μπορείτε να είσαστε βέβαιοι ότι έχετε κοιμηθεί όσο χρειαζόταν ο οργανισμός σας.
Αραγε, πόσο έχει επηρεάσει τον υπνότυπο μας η διαρκής απειλή του κορονοϊού και σε ποιο βαθμό τα προστατευτικά μέτρα που λαμβάνονται, από την αρχή της πανδημίας μέχρι σήμερα, έχουν απορυθμίσει την ήδη από καιρό ασταθή και επισφαλή λειτουργία της εγκεφαλικής μας μηχανής του ύπνου και των ονείρων;
Μία έρευνα στον Καναδά, κατά την πρώτη χρονιά της πανδημίας, μελετώντας τις δραματικές αλλαγές που επέφεραν στα ενύπνια ήθη των Καναδών τόσο τα πρόσκαιρα λοκντάουν όσο και τα διαρκή μέτρα προστασίας κατά του κορονοϊού, εντόπισε σε ένα δείγμα πληθυσμού τρεις διαφορετικές ομάδες ή βασικούς τύπους «πανδημικού ύπνου»: κάποιοι παρέτειναν την παραμονή τους στο κρεβάτι καθυστερώντας το πρωινό τους ξύπνημα, άλλοι μείωσαν τις ώρες της νυχτερινής ανάπαυσης πηγαίνοντας είτε πιο αργά για ύπνο είτε ξυπνώντας πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι συνήθως. Τέλος, μία τρίτη ομάδα ατόμων άλλαξε δραστικά τους χρόνους νυχτερινής ανάπαυσης καθυστερώντας τόσο την ώρα που συνήθως έπεφταν για ύπνο όσο και την ώρα που ξυπνούσαν το πρωί.
Οι τρεις αυτοί διαφορετικοί τύποι ύπνου που σχετίζονται με την πανδημία προέκυψαν από τη μελέτη της συμπεριφοράς 5 χιλιάδων εθελοντών ηλικίας από 16 έως 95 ετών. Τα δεδομένα αυτής της πρώτης συστηματικής έρευνας παρουσιάστηκαν στην Αμερικανική Ακαδημία της Ιατρικής Υπνου και δημοσιεύτηκαν στο κορυφαίο περιοδικό Journal of Clinical Sleep Medicine.
Από την ανάλυση των δεδομένων προέκυψε ότι μόνο τους πέντε πρώτους μήνες του 2020, εξ αιτίας της πανδημίας καταγράφεται μία εντυπωσιακή αύξηση της αϋπνίας και των διαταραχών ύπνου (της τάξης του 58%). Ανάλογες έρευνες σε διάφορα μέρη του κόσμου επιβεβαίωσαν παντού μια σαφή αύξηση των διαταραχών του ύπνου λόγω πανδημίας και τις καταστροφικές επιπτώσεις τους στην υγεία των ανθρώπων.
Ονειρικές λοιμώξεις από τον… κορονοϊό
Ο ανθρώπινος ύπνος δεν υπήρξε ποτέ μόνο μία αναζωογονητική απόδραση στο βασίλειο της Ωνειροχώρας, επειδή πολύ συχνά οι διαταραχές του ύπνου και οι εφιάλτες μετατρέπουν τη νυχτερινή μας «ανάπαυση» σε μία επώδυνη και εξουθενωτική εμπειρία. Και τα πράγματα έχουν χειροτερέψει λόγω της πανδημικής απειλής, η οποία εκτός από τις συνήθεις αϋπνίες, έχει αυξήσει και τις άλλες διαταραχές του ύπνου.
Κάποιοι χωρίς να το συνειδητοποιούν σηκώνονται μέσα στην άγρια νύχτα για να τσιμπολογήσουν κάτι από το ψυγείο, κάποιοι έχουν απνοϊκές κρίσεις, κάποιοι τρίζουν τα δόντια με τέτοια μανία ώστε ξυπνάνε από τον πονοκέφαλο. Αλλοι πάλι υπνοβατούν, έχουν διαρκώς εφιάλτες ή νυχτερινούς τρόμους. Σπανιότερα, ορισμένοι ενώ κοιμούνται ασκούν σεξουαλική βία στον ή τη σύντροφό τους.
Ολες οι παραπάνω διαταραχές του ύπνου έχουν δυο κοινά γνωρίσματα: πρώτον, την επόμενη ημέρα το άτομο δεν θυμάται απολύτως τίποτα απ’ ό,τι έκανε όταν κοιμόταν. Και δεύτερον, αποτελούν εκδηλώσεις της παραϋπνίας (Parasomnia), μία ευρύτατη αλλά ιδιαίτερη κατηγορία διαταραχών κατά τη διάρκεια του ύπνου.
Αντίθετα από τις «δυσυπνίες» (ανωμαλίες στους μηχανισμούς ύπνου-αφύπνισης) και τις «αϋπνίες» (μεγάλη δυσκολία αποκοιμήσεως ή και απουσία ύπνου), οι «παραϋπνίες» είναι ανώμαλες συμπεριφορές που εκδηλώνονται πάντα κατά τη διάρκεια του ύπνου.
Πώς, ωστόσο, επηρεάζει το άγχος ή ο πανικός της πανδημίας την ονειρική ζωή των ανθρώπων; Η επίσημη επιστημονική απάντηση φαίνεται απλή: αυξάνοντας τη συχνότητα και τη συναισθηματική φόρτιση των εφιαλτικών σκηνών και των απειλητικών καταστάσεων στα όνειρα που σκηνοθετεί κάθε νύχτα ο υπεραγχωμένος εγκέφαλός μας.
Για τους σύγχρονους ψυχολόγους και ερευνητές της σημασίας των ονείρων, εφιάλτες είναι εκείνα τα όνειρα που σχετίζονται με τη μνήμη εντονότατων αρνητικών συναισθημάτων και φοβικών καταστάσεων που ο ονειρευόμενος ή η ονειρευόμενη έχουν όντως βιώσει στην καθημερινή τους ζωή, ενώ βρίσκονταν σε εγρήγορση: αν οι εμπειρίες και τα συναισθήματά τους είναι καταστροφικά, τότε και τα όνειρά τους θα είναι εξίσου ή και περισσότερο καταστροφικά, δηλαδή εφιάλτες.
Με άλλα λόγια, οι εφιάλτες που βλέπουμε στον ύπνο μας λειτουργούν ως ένας μεγεθυντικός φακός που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε ό,τι περισσότερο φοβόμαστε, μολονότι αυτά που βλέπουμε στα όνειρά μας φαίνονται αλλόκοσμα και εφιαλτικά παραμορφωμένα. Διόλου περίεργο που ένας ιδιαίτερα απειλητικός κορονοϊός και οι θανατηφόρες λοιμώξεις από τη covid-19, έγιναν οι πρωταγωνιστές των επαναλαμβανόμενων εφιαλτών των ανθρώπων.
Η νοητική μας υγεία απειλείται λοιπόν σοβαρά από την αναποτελεσματική πολιτική διαχείριση της νέας πανδημικής κρίσης. Συνεπώς είναι επίκαιρο όσο ποτέ να εξετάσουμε το πώς ακριβώς και το αν η σύγχρονη επιστημονική έρευνα είναι πράγματι σε θέση να μας διαφωτίσει σχετικά με την αξία της καλής ή κακής ενύπνιας ζωής μας.
Πάντως, όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο επόμενο άρθρο, από όλες τις μέχρι σήμερα έρευνες της νευροβιολογίας και της νευροπαθολογίας του ύπνου προκύπτει το εξής προκλητικό συμπέρασμα: ο εγκέφαλός μας είναι η μοναδική «πύλη» ή, ακριβέστερα, η μοναδική «μηχανή» πλοήγησης στην Ονειροχώρα.
