Ανεπίδεκτοι μαθήσεως
Οι εικόνες συνωστισμού έξω από τον ναό του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη πριν από λίγες ημέρες, με τους ιερείς χωρίς μάσκες και τους πιστούς που τις φορούσαν εσφαλμένα ή δεν τις φορούσαν καθόλου, ήταν εκτός από τρομακτικές και πολύ κατατοπιστικές για το πού βαδίζουμε. Ανάλογο φόβο ενέπνευσε –κι αν δεν το έκανε, όφειλε να το κάνει– η συγκέντρωση χιλιάδων έξω από το Εφετείο Αθηνών την ημέρα της δίκης των χρυσαυγιτών. Ανεπηρέαστοι από τα δυσοίωνα δεδομένα και τη θανάσιμη προοπτική της COVID, συμπεριφερόμαστε όχι ακριβώς σαν να μη συμβαίνει τίποτα, αλλά σαν να πιστεύουμε ότι οι προσωπικές μας υποθέσεις, ιδεολογικές, θρησκευτικές και άλλες, είναι σημαντικότερες από την κατάσταση. Ή ότι δύνανται να την παρακάμψουν. Ναι, ναι, μεγάλο πρόβλημα ο κορωνοϊός, αλλά όχι και να μην εκφράσουμε τη θρησκευτική μας πίστη! Οχι και να μην εκδηλώσουμε το δημοκρατικό μας φρόνημα! Οσο και αν ισχυριζόμαστε ότι κατανοούμε τι συμβαίνει, βρίσκουμε πάντα έναν καλό λόγο να προκρίνουμε την επιθυμία μας αντί της υποχρέωσής μας, με την αιτιολογία ότι και η επιθυμία μας είναι σημαντική. Και αυτό είναι μια μορφή άρνησης. Γιατί όσο σημαντικό και αν είναι αυτό που θέλουμε να κάνουμε, αυτό που πρέπει να κάνουμε εξακολουθεί να είναι σημαντικότερο.
Η ελαστικότητα του επαναπαυμένου
Το κράτος έχει πολλές ευθύνες για τον τρόπο που το δεύτερο κύμα του κορωνοϊού γιγαντώνεται. Η συμφόρηση στα μέσα μαζικής μεταφοράς είναι απολύτως αδικαιολόγητη, ειδικά αν λάβει κανείς υπ’ όψιν πόσος καιρός έχει περάσει από τη στιγμή που κατέστη σαφές ότι είναι υγειονομικώς απαράδεκτη. Ο υπουργός δείχνει να μην έχει ούτε όρεξη να ασχοληθεί, ούτε τις απαιτούμενες ιδέες να δοκιμάσει. Παράλληλα, η επιείκεια των Αρχών απέναντι σε ιερείς που παραβιάζουν κατάφωρα τις οδηγίες τους (συνεπικουρούμενη και από τη δικαστική επιείκεια, όπως είδαμε προσφάτως), η αμηχανία τους μπροστά σε φαινόμενα ακραίας πολυκοσμίας σε πλατείες και μαγαζιά, αλλά και η γενικότερη απροθυμία του κράτους να γίνει δυσάρεστο σε όσους αγνοούν επιδεικτικά και δημοσίως κάθε μέτρο προστασίας, δημιουργούν ένα κεφάλαιο νομιμοποιημένης απερισκεψίας. Κανείς δεν πείθεται ότι πρέπει να πιέσει τον εαυτό του, εάν οι αρμόδιοι να επιβάλουν και να επιβλέψουν την αναγκαία αυτή πίεση την αντιμετωπίζουν ως προαιρετική.
Υπαρξιακός δημοσιοϋπαλληλισμός
Από την άλλη, βέβαια, στην Ελλάδα είναι εδραιωμένη και μια στρεβλή άποψη για την ατομική ευθύνη. Διαποτισμένο από τη νοοτροπία του δημοσίου υπαλλήλου, εκείνη της ήσσονος προσπάθειας και του απλωμένου χεριού που όλο κάτι ζητάει, ένα μεγάλο μέρος των πολιτών ερμηνεύει τη συμμετοχή του στην εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας ως παραχώρηση. Στο μυαλό των πολιτών αυτών, η κοινωνία και το κράτος είναι δύο απρόσωποι και υπερδύναμοι γονείς που του χρωστάνε τα πάντα και οφείλουν να του τα δίνουν με κάθε ευκαιρία και σε κάθε μορφή. Η ιδέα πως η επιβίωση μέσα σε μια πανδημία απαιτεί άμεση ατομική εμπλοκή και προσωπικές θυσίες τούς φαίνεται εντελώς ανοίκεια. Με σχεδόν μεταφυσικό τρόπο, αξιώνουν την επίλυση γιγαντιαίων προβλημάτων ως πελάτες ενός ακριβού μαγαζιού που φέρει την ευθύνη για την εμπειρία τους.
Κράτος, όχι μαγεία
Είναι αυτονόητο, πάντως, ότι η καχυποψία των πολιτών απέναντι σε ένα κράτος σαν το ελληνικό, διαχρονικά επιρρεπές στο τέλμα και στην αντίφαση, είναι φυσική. Επιπλέον, οι πολίτες ούτε μπορούν ούτε και οφείλουν να υποκαταστήσουν τους ιθύνοντες στην επιβολή της πολιτικής τους. Ατομική ευθύνη δεν σημαίνει αναπλήρωση κρατικών ευθυνών που δεν ανελήφθησαν εγκαίρως. Σημαίνει όμως ρεαλισμό. Ο νόμος προφανώς απαγορεύει την ανθρωποκτονία και τιμωρεί όσους τη διαπράττουν. Αν όμως αύριο μερικά εκατομμύρια Ελλήνων βγουν στους δρόμους με μαχαίρια και αρχίσουν να σκοτώνουν όποιον βρουν μπροστά τους, το κράτος δεν μπορεί να κάνει πολλά πράγματα για να τους εμποδίσει όλους. Γι’ αυτό και η εφαρμογή του νόμου προϋποθέτει πάντα ένα μίνιμουμ κοινωνικής υπευθυνότητας, μια συναίνεση στη λογική και στο πρόσφορό του. Διαφορετικά, μιλάμε για de facto κενό γράμμα.
Διά βίου μάθηση
Είναι μάλλον ουτοπικό να ελπίζουμε ακόμη ότι ο κορωνοϊός θα περάσει αναίμακτα. Δεν είναι όμως καθόλου παράλογη η σκέψη ότι η πανδημία μπορεί να λειτουργήσει ως ερέθισμα για την ωρίμανσή μας, με τον ίδιο τρόπο που κάθε μεγάλη κρίση ενηλικιώνει τους ανθρώπους, διδάσκοντάς τους, έστω με το ζόρι, πώς να ορίζουν τις προτεραιότητές τους. Σε αυτή τη φάση, προτεραιότητα είναι ο αυτοπεριορισμός. Η δύναμη του κράτους εξαρτάται από τη σοβαρότητα των πολιτών του.
