Στο τέλος του 19ου και στην αρχή του 20ού αιώνα οι μεγαλύτερες μέχρι τότε δυνάμεις είχαν μοιράσει τον κόσμο μεταξύ τους, αφήνοντας έξω από τη μοιρασιά τα κράτη που μπήκαν αργότερα στο δρόμο της καπιταλιστικής ανάπτυξης (Γερμανία, ΗΠΑ, Ιαπωνία) οι οποίες με τη σειρά τους εκτόπιζαν τις παλιές καπιταλιστικές χώρες και κύρια τη Μεγάλη Βρετανία και την Γαλλία, από τις διεθνείς αγορές. Η Γερμανία προσπαθώντας να θέσει υπό τον έλεγχό της την Τουρκία (Οθωμανική Αυτοκρατορία) είχε διεισδύσει δυναμικά στην οικονομία της, βάζοντας σε κίνδυνο τα συμφέροντα των Ρώσων και των Βρετανών ιμπεριαλιστών στην περιοχή.
Η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Κωνσταντινούπολη – Βαγδάτη από τους Γερμανούς άνοιγε το δρόμο στη Γερμανία προς τον Περσικό Κόλπο απειλώντας την από ξηρά και θάλασσα συγκοινωνία των Βρετανών με την Ινδία, ενώ βάθαιναν οι διαφορές με τη Γαλλία, πέρα από το ζήτημα της κατοχής της Αλσατίας και της Λωραίνης, (που είχε χάσει η Γαλλία στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 – 1871) τα συμφέροντά τους συγκρούονταν και στην αξίωσή τους να προσαρτήσουν ο καθένας για λογαριασμό του το Μαρόκο. Το Δεκέμβρη του 1913 η αποστολή γερμανικής στρατιωτικής δύναμης με επικεφαλής τον στρατηγό Φον Σάντερς, για την αναδιοργάνωση του τουρκικού στρατού προκαλεί διεθνή αναταραχή.
Στις 28 Ιούνη 1914, η αφορμή για το πρώτο παγκόσμιο πόλεμο δόθηκε. Ενας σερβοβόσνιος εθνικιστής, μέλος της μυστικής εθνικιστικής οργάνωσης «Μλάντα Μπόσνα» (Νεαρά Βοσνία), ο 20χρονος Γκαβρίλο Πρίντσιπ, πυροβόλησε και σκότωσε τον διάδοχο του Αυστρο-Ουγγρικού θρόνου, Φραγκίσκο Φερδινάνδο και τη σύζυγό του Σοφία, στο Σεράγεβο της Βοσνίας. Η Αυστροουγγαρία θεώρησε υπεύθυνη την Σερβία και ένα μήνα μετά, στις 28 Ιούλη 1914, της κήρυξαν τον πόλεμο[1].
Η Ρωσία και η Γαλλία εκδήλωσαν τη συμπαράστασή τους στη Σερβία, ενώ η Γερμανία τάχθηκε στο πλευρό της Αυστροουγγαρίας. Την 1η Αυγούστου η Γερμανία κηρύσσει τον πόλεμο στη Ρωσία και δύο ημέρες αργότερα στη Γαλλία. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ξεκινήσει. Στις 4 Αυγούστου, αμέσως με την έναρξη της εισβολής της Γερμανίας στο Βέλγιο, η Αγγλία της κηρύσσει τον πόλεμο. Ακολουθεί η Ιαπωνία στις 23 Αυγούστου.
Οι ενδο-ιμπεριαλιστικές διαφορές ανάμεσα στην Αγγλία, τη Γαλλία τη Ρωσία και την Ιταλία υποχώρησαν μπροστά στην κύρια απειλή που συνιστούσε η Γερμανία και οι σύμμαχοί της. Η όξυνση αυτών των αντιθέσεων έβαζε σε πρώτη γραμμή το ζήτημα του ξαναμοιράσματος του κόσμου κι αυτό το ξαναμοίρασμα δεν μπορούσε να γίνει παρά μόνο με έναν παγκόσμιο πόλεμο.
Από τη μια μεριά, με τις «Κεντρικές Δυνάμεις» τάχθηκαν η Γερμανία, η Αυστροουγγαρία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Βουλγαρία.
Από την άλλη με την Αντάντ (Συνεννόηση) συντάχθηκαν: Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βέλγιο, Ιαπωνία, Ιταλία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Κίνα, Ελλάδα (1916 η «κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης» και στις 27 Ιούνη 1917 η ενωμένη Ελλάδα) και οι Ηνωμένες Πολιτείες (1917).
Στα επόμενα τέσσερα χρόνια έγιναν συνολικά εξήντα κηρύξεις πολέμων. Αυτός ο Μεγάλος Πόλεμος, ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, ήταν ο πιο καταστροφικός και φονικός πόλεμος της σύγχρονης Ιστορίας, μέχρι εκείνη την εποχή.
Οι δυνάμεις της Αντάντ κατέγραψαν 5.142.631 νεκρούς στρατιώτες (ανάμεσά τους η Ρωσία 1.700.000, η Γαλλία 1.357.800, η Μ. Βρετανία 908.371 και η Ελλάδα 5.000 νεκρούς), 12.800.706 τραυματίες και 4.121.090 αιχμαλώτους και αγνοούμενους. Οι απώλειες της Αντάντ (νεκροί, τραυματίες, αγνοούμενοι και αιχμάλωτοι) ήταν το 52,3% του στρατιωτικού δυναμικού της.
Οι Κεντρικές Δυνάμεις κατέγραψαν 3.386.200νεκρούς(από τους οποίους η Γερμανία 1.773.700 και η Αυστροουγγαρία 1.200.000), 8.388.448 τραυματίες και 3.629.829 αιχμαλώτους και αγνοούμενους. Οι απώλειες των Κεντρικών Δυνάμεων (νεκροί, τραυματίες, αγνοούμενοι και αιχμάλωτοι) ήταν το 67,4% του στρατιωτικού δυναμικού τους[2].
Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τις απώλειες των αμάχων. Μελετητές, όμως, υπολογίζουν ότι τουλάχιστον 13.000.000 άμαχοι έχασαν τη ζωή τους άμεσα ή έμμεσα λόγω των εχθροπραξιών. Εκατομμύρια άνθρωποι ξεριζώθηκαν ή εκτοπίστηκαν από τις εστίες τους στην Ευρώπη και τη Μικρά Ασία λόγω των συγκρούσεων. Καταστροφικές ήταν και οι συνέπειες για τις περιουσίες και τα μέσα παραγωγής, ιδιαίτερα στη Γαλλία και το Βέλγιο όπου σημειώθηκαν και οι σφοδρότερες συγκρούσεις.
1917: Πραγματοποιείται η Μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση, ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά γεγονότα της ανθρωπότητας. Η Ρωσική Επανάσταση επηρέασε καθοριστικά ολόκληρη τη νεότερη παγκόσμια ιστορία. Η Σοβιετική Ρωσία προτείνει στις εμπόλεμες χώρες την υπογραφή συνθήκης ειρήνης, χωρίς προσαρτήσεις και επανορθώσεις. Η άρνηση της Αντάντ και των ΗΠΑ να δεχτούν την πρόταση της, οδηγεί την σοσιαλιστική κυβέρνηση στην υπογραφή ανακωχής με τον γερμανικό συνασπισμό και στην έναρξη διαπραγματεύσεων για ειρήνη. Η Σοβιετική Ρωσία βγαίνει από τον πόλεμο και ακυρώνει τα ιμπεριαλιστικά σχέδια της τσαρικής Ρωσίας, ανατρέποντας τις μέχρι τότε μυστικές συμφωνίες μεταξύ των ιμπεριαλιστών που μπροστά στην διαφαινόμενη ήττα της Γερμανίας παζάρευαν το «νέο πρόσωπο του κόσμου».
Το τέλος του πολέμου
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε με ήττα της Γερμανίας και των συμμάχων της, επηρεάζοντας αποφασιστικά ολόκληρο τον πλανήτη. Οι ιμπεριαλιστές πέτυχαν το οριστικό μοίρασμα του κόσμου, δεν υπήρχαν πλέον περιοχές στη γη έξω από τον έλεγχο των ιμπεριαλιστών, με εξαίρεση το πρώτο σοσιαλιστικό κράτος.
Στις 28.9.1918 συνθηκολογεί η Βουλγαρία, στις 30.10.1918 στο λιμάνι του Μούδρου στη Λήμνο, στο κατάστρωμα του αγγλικού καταδρομικού πλοίου «Αγαμέμνων», υπογράφει συμφωνία συνθηκολόγησης η Τουρκία, στις 3.11.1918 η Αυστροουγγαρία και τέλος στις 11.11.1918 στο δάσος της γαλλικής πόλης Κομπιένη υπογράφτηκε η ανακωχή μεταξύ της ηττημένης Γερμανίας και τους εκπροσώπους των Αγγλων, Γάλλων και Αμερικάνων σηματοδοτώντας το τέλος του πολέμου και προετοιμάζοντας την Συνδιάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού και την Συνθήκη Ειρήνης των Βερσαλλιών.
Η Διεθνής Συνδιάσκεψη του Παρισιού που συγκάλεσαν οι νικήτριες δυνάμεις προκειμένου να καταρτίσουν και να υπογράψουν τις συνθήκες ειρήνης με τα κράτη που ηττήθηκαν, ξεκίνησε στις 18 Γενάρη του 1919 και, με διακοπές, τερματίστηκε στις 21 Γενάρη του 1920. Στις εργασίες της (τη μεγάλη μοιρασιά) πήραν μέρος τα κράτη: Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, ΗΠΑ, Ιταλία, Ιαπωνία, Βέλγιο, Βραζιλία, Βρετανικές κτήσεις (Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Καναδάς, Νοτιοαφρικανική Ενωση), Ινδία, Ελλάδα, Γουατεμάλα, Αϊτή, Χετζάζη, Ονδούρα, Κίνα, Κούβα, Σερβία, Λιβερία, Νικαράγουα, Παναμάς, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σιάμ και Τσεχοσλοβακία. Επίσης τα κράτη που είχαν διακόψει διπλωματικές σχέσεις με το γερμανικό συνασπισμό: Ισημερινός, Περού, Βολιβία και Ουρουγουάη. Η Σοβιετική Ρωσία δεν προσκλήθηκε, φυσικά. Η Γερμανία και οι πρώην σύμμαχοί της παραβρέθηκαν στη Συνδιάσκεψη αφού καταρτίστηκαν τα σχέδια των συνθηκών ειρήνης. Το μοίρασμα της «λείας» μεταξύ των νικητριών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.
Η Συνδιάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού κατάρτισε τις συνθήκες: των Βερσαλλιών με την Γερμανία (28 Ιούνη 1919), του Αγίου Γερμανού με την Αυστρία (10 Σεπτέμβρη 1919), του Νεϊγύ με την Βουλγαρία (27 Νοέμβρη 1919), του Τριανόν με την Ουγγαρία (4 Ιούνη 1920) και των Σεβρών με την Τουρκία (10 Αυγούστου 1920).
Η Συνθήκη των Βερσαλλιών
Μετά από διαπραγματεύσεις μεταξύ των νικητριών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, που χρειάστηκαν έξι μήνες για να καταλήξουν σε συμφωνία, ανακοινώθηκαν, στις 29 Απρίλη, στην Γερμανική αντιπροσωπεία οι όροι της Συνθήκης, με σημαντικότερη διάταξη το άρθρο 231 που προέβλεπε και καθόριζε τους υπόλοιπους όρους, ότι η Γερμανία ήταν αποκλειστικά υπεύθυνη για όλες τις «απώλειες και ζημίες» που είχαν υποστεί οι Σύμμαχοι στη διάρκεια του πολέμου και έθετε τη βάση των αποζημιώσεων.
Παρά την αντίδραση και τις διαδηλώσεις του γερμανικού λαού που θεώρησε τους όρους ιδιαίτερα άδικους και βαρείς, η Συνθήκη των Βερσαλλιών υπογράφτηκε στην Αίθουσα των Κατόπτρων το Σάββατο 28 Ιούνη 1919. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών αποτέλεσε τη βάση για τις Συνθήκες που ακολούθησαν και που όλες μαζί έμειναν γνωστές με τον όρο «Σύστημα των Βερσαλλιών».
Η Γερμανία έχασε το 1/8 των εδαφών της στην Ευρώπη, καθώς και όλες τις αποικίες της στην Αφρική, οι οποίες μοιράστηκαν κυρίως μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας. Οι κτήσεις της Γερμανίας στην Ασία περιήλθαν αντίστοιχα στην Ιαπωνία. Η Αυστροουγγαρία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαμελίστηκαν και διαλύθηκαν. Σε γενικές γραμμές, η Βρετανία διατήρησε την πρωτοκαθεδρία της στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα. Ιδιαίτερα ισχυρές, ωστόσο, αναδείχθηκαν και οι ΗΠΑ, που στο τέλος του πολέμου είχαν διπλασιάσει τις τοποθετήσεις κεφαλαίων τους στο εξωτερικό, ενώ είχαν συγκεντρώσει το 40% των παγκόσμιων αποθεμάτων σε χρυσό.
Ο γερμανικός στρατός περιοριζόταν σε 100.000 άνδρες χωρίς εναέριες δυνάμεις και υποβρύχια, ενώ απαγορεύτηκε η χρήση βαρέος πυροβολικού και θωρακισμένων αρμάτων καθώς και χημικών όπλων. Απαγορεύτηκε, επίσης, η ναυπήγηση πολεμικών σκαφών εκτοπίσματος άνω των 10.000 κόρων.
Τον Γενάρη του 1921 το συνολικό ποσό που αποφασίστηκε από τη Διασυμμαχική Επιτροπή Αποζημιώσεων ορίστηκε στα 269 εκατομμύρια χρυσά μάρκα περίπου 32 δισεκατομμύρια δολάρια. Η Γερμανία θα έπρεπε να πληρώνει μέχρι το 1984. Αργότερα τον ίδιο χρόνο, το ποσό περιορίστηκε στα 132 δισεκατομμύρια μάρκα.
Με απόφαση της Συνδιάσκεψης δημιουργήθηκε η Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) υπό τη σκέπη της οποίας ολοκληρώθηκε η διανομή των αποικιών ανάμεσα στα κράτη – νικητές με τη μορφή των Εντολών. Το «υπό εντολή» σύστημα αναφέρεται σε αποικίες και εδάφη «που λόγω του τελευταίου πολέμου, έπαψαν να βρίσκονται υπό την κυριαρχία των κρατών που τις κυβερνούσαν προηγουμένως, και που κατοικούνταν από λαούς οι οποίοι δεν είχαν ακόμη τη δυνατότητα να διοικηθούν μόνοι τους στις σκληρές συνθήκες που επικρατούσαν στο νέο κόσμο».
Τα «υπό εντολή» εδάφη χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες: Τα εδάφη της πρώτης ομάδας οργανώθηκαν ως κράτη, που όμως η νομοθεσία, η εσωτερική πολιτική και οι εξωτερικές σχέσεις κατευθύνονταν από την «εντολοδόχο χώρα» που είχε το δικαίωμα να αποφασίζει για το χρόνο που το «υπό εντολή» κράτος θα αποκτούσε την ικανότητα για αυτοδιαχείριση. Στην ομάδα αυτή περιλαμβάνονταν: το Ιράκ, η Παλαιστίνη και η Ιορδανία, με εντολοδόχο τη Μεγάλη Βρετανία, και η Συρία και ο Λίβανος, με εντολοδόχο τη Γαλλία.
Τα εδάφη της δεύτερης ομάδας τα κυβερνούσε κατευθείαν το εντολοδόχο κράτος και αφορούσαν τμήματα του Καμερούν, του Τόγκο και της Τανγκανίκα, με εντολοδόχο τη Μεγάλη Βρετανία, ένα άλλο τμήμα του Καμερούν και του Τόγκο, με εντολοδόχο τη Γαλλία, και την Ρουάντα – Ουρούντι, με εντολοδόχο το Βέλγιο.
Τα «υπό εντολή» εδάφη της τρίτης ομάδας διοικούνταν ολοκληρωτικά με βάση τους νόμους του εντολοδόχου κράτους «ως αναπόσπαστα τμήματα της επικράτειάς τους». Στην ομάδα αυτή ανήκουν: η Νοτιοδυτική Αφρική (με εντολοδόχο τη Νοτιοαφρικανική Ενωση), η πρώην γερμανική Νέα Γουινέα (με εντολοδόχο την Αυστραλία), η Δυτική Σαμόα (με εντολοδόχο τη Νέα Ζηλανδία), το Ναουρού (με εντολοδόχους την Αυστραλία, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Νέα Ζηλανδία) και τα νησιά Καρολίνες, Μαριάννες και Μάρσαλ στον Ειρηνικό Ωκεανό (με εντολοδόχο την Ιαπωνία).
Η Ελλάδα βγήκε κερδισμένη εδαφικά από τον Μεγάλο Πόλεμο. Με την Συνθήκη του Νεϊγύ της αποδόθηκε η Δυτική Θράκη, ενώ με τη Συνθήκη των Σεβρών της παραχωρήθηκαν η Ανατολική Θράκη, τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, καθώς και η δυνατότητα εξάσκησης κυριαρχικών δικαιωμάτων στην περιοχή της Σμύρνης. Στην Ιταλία δόθηκαν τα Δωδεκάνησα και το Καστελόριζο, ενώ στη Μεγάλη Βρετανία αναγνωρίστηκε η προσάρτηση της Κύπρου.
Στο μεταξύ, στη προσπάθειά τους να επιβάλουν τα σχέδιά τους στην Τουρκία οι Αγγλογάλλοι ιμπεριαλιστές μπλέκουν την Ελλάδα σε έναν μάταιο πόλεμο και όταν αυτοί εκτίμησαν ότι τα συμφέροντά τους μεταφέρθηκαν στην απέναντι πλευρά, την εγκατέλειψαν οδηγώντας την στην Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.
Αλλοιώσεις και κατάργηση της Συνθήκης των Βερσαλλιών
Η Συνθήκη των Βερσαλλιών καταστρατηγήθηκε πολύ γρήγορα από όλα τα μέρη, για να φτάσει στην πλήρη ανατροπή της την 1η του Σεπτέμβρη 1939, με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην αρχή ακυρώθηκε το μέρος εκείνο της Συνθήκης που προέβλεπε περιορισμούς στην κυριαρχία της Γερμανίας, προκειμένου, με τη στήριξη της Αντάντ, η Γερμανία να γίνει δεκτή στην Κοινωνία των Εθνών. Αμέσως μετά, ως κράτος μέλος της ΚτΕ, η Γερμανία, μονομερώς και χωρίς αντιρρήσεις άρχισε τον επανεξοπλισμό της. Οι περιορισμοί στην ανάπτυξη της βιομηχανίας, της αεροπλοΐας και του εμπορίου καταργήθηκαν από κοινού με τους συμμάχους για χάρη της εξασφάλισης των οικονομικών συμφερόντων των μονοπωλίων.
Οι υπέρογκες αποζημιώσεις που είχαν απαιτηθεί από τους νικητές αρχικά (32 δισεκατομμύρια δολάρια) πολύ γρήγορα αναθεωρήθηκαν προς τα κάτω (το 1929 περιορίστηκαν στα 26 δισ. 350 εκατομμύρια δολάρια) και κατά τα διάρκεια του Κραχ του 1929 έφτασαν στην πλήρη εγκατάλειψη από τους ίδιους τους συμμάχους. Στο τέλος του 1931 οι Γερμανοί σταμάτησαν να πληρώνουν αποζημιώσεις. Μέχρι τότε, η Γερμανία είχε πληρώσει μόνο το ένα όγδοο του ποσού που απαιτούνταν από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών.
Με την άνοδο στην εξουσία του Χίτλερ, στις 16 Μάρτη 1935 εκδόθηκε Διάταγμα με το οποίο η στρατιωτική δύναμη της Γερμανίας αυξανόταν στις 36 μεραρχίες, χωρίς καμία διαμαρτυρία από τους συμμάχους. Πρακτικά πλέον το 1938 το μόνο που ίσχυε από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν τα μέρη που αφορούσαν τα εδάφη και οι αποικίες που είχε χάσει η Γερμανία.
Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Οι Μεγάλες Δυνάμεις είχαν ολοκληρώσει το μοίρασμα του κόσμου, οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις όμως οξύνονταν, η ύπαρξη του πρώτου σοσιαλιστικού κράτους, της ΕΣΣΔ, καθώς και η μεγάλη οικονομική κρίση του 1929 – 1933, που υπονόμευσε τη σταθερότητα του καπιταλιστικού συστήματος, όξυναν ακόμη περισσότερο τις αντιθέσεις ανάμεσα στα ισχυρότερα καπιταλιστικά κράτη.
Ο ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων, σε συνδυασμό με το νόμο της ανισόμετρης οικονομικής ανάπτυξης – άρα και της ανισόμετρης πολιτικής και στρατιωτικής δύναμης των καπιταλιστικών κρατών – που αναπόφευκτα γεννά και τον ανταγωνισμό για το μοίρασμα αγορών και σφαιρών επιρροής, οδήγησε στην εκ νέου αναβάθμιση κρατών στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, κυρίως της Γερμανίας και της Ιαπωνίας. Η ισχυροποίησή τους, τους έδινε την δυνατότητα, μαζί με την Ιταλία να επιδιώξουν και να πετύχουν την ανατροπή των σε βάρος τους αποτελεσμάτων του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, σε όλο τον πλανήτη και φυσικά και στην Μέση Ανατολή.
1η Σεπτέμβρη 1939 η φασιστική Γερμανία επιτέθηκε στην Πολωνία. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε αρχίσει και τυπικά. Ο γερμανικός ιμπεριαλισμός αφού δυνάμωσε αρκετά, με πρόσχημα την εξάλειψη της αδικίας που δημιούργησαν οι αποφάσεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών, αξίωσε το ξαναμοίρασμα του κόσμου προς όφελός του, αξίωση που συμμερίζονταν επίσης οι Ιταλοί και Γιαπωνέζοι ιμπεριαλιστές.
Οι Δυτικές δυνάμεις αφού διευκόλυναν την αποκατάσταση του πολεμικού δυναμικού της Γερμανίας, προσπάθησαν να την στρέψουν ενάντια στην ΕΣΣΔ, υπολογίζοντας ότι θα εξαντλήσουν αμοιβαία την ΕΣΣΔ και τη χιτλερική Γερμανία σε έναν παρατεταμένο και εξοντωτικό πόλεμο. Όμως τα σχέδια των Γερμανών, Ιταλών και Γιαπωνέζων ιμπεριαλιστών περιλάμβαναν ολόκληρο τον κόσμο.
————————
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ συνελήφθη και καταδικάστηκε σε κάθειρξη 20 ετών, ήταν η ανώτερη ποινή για δράστες κάτω των 20 ετών και ο Πρίντσιπ, γεννημένος στις 13 Ιούλη του 1894, δεν είχε κλείσει τα 20. Στις στρατιωτικές φυλακές του Τερεζίνσταντ της Βοημίας (σήμερα Τερεζίν στην Τσεχία), προσβλήθηκε από φυματίωση και πέθανε στις 28 Απρίλη 1918.
[2] Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Πίνακες Στατιστικών Υπηρεσιών, SanSimera.gr
ΠΗΓΕΣ:
—ΗΜΕΡΟΔΡΟΜΟΣ Φάκελος «Μέση Ανατολή: Όταν πέφτουν οι Μάσκες», Ανδρέα Δενεζάκη, ΚΕΦ. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η νέα «μοιρασιά»
—ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
——————————-
Πηγή: imerodromos
