«Ολόκληρο το οικοσύστημα του πλανήτη, που ας σημειωθεί δεν αποτελείται μόνο από το περιβάλλον, κρούει ήδη τον κώδωνα του κινδύνου. Για να συνεχιστεί η ζωή στη γη είναι απαραίτητο για άλλη μια φορά να θέσουμε σε αμφισβήτηση τη θέληση για δύναμη και τη δικτατορία της αγοράς και να ακολουθήσουμε την κατεύθυνση της οικολογίας, ενάντια στην ισχυρή συμμαχία των κατεστημένων συμφερόντων και στην κυρίαρχη αντίληψη και νοοτροπία» (Ζακ Ρομπέν)
Οι παραπάνω διαπιστώσεις – με έντονα στοιχεία προτροπών – καθιστούν πασίδηλη την αξία των εκδηλώσεων της 22ης Απριλίου ως παγκόσμιας Ημέρας της Γης. Μια ημέρα που εκτός από τα μηνύματα των πολιτικών και τις διακηρύξεις των οικολογικών οργανώσεων αναδεικνύει την ανάγκη ευαισθητοποίησης των πολιτών σε θέματα προστασίας του οικοσυστήματος. Ενός οικοσυστήματος που πλήττεται βάναυσα άλλοτε από την ανθρώπινη άγνοια κι άλλοτε από την ανθρώπινη αλαζονεία που πολλές φορές αγγίζει τα όρια της «ύβρεως» με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου.
Ο προβληματισμός για τις πληγές του πλανήτη και η αγωνία – φόβος της ανθρωπότητας γέννησαν την Οικολογία με όλες τις αποχρώσεις της (πολιτική, κοινωνική….).
Η έννοια της Οικολογίας
Η οικολογία ως επιστημονικός κλάδος, αλλά και ως όρος έλκει την καταγωγή της από τον Έρνεστ Χέκελ, ένθερμο οπαδό του Δαρβίνου και ξεκινά από το 1866. Ο όρος εμφανίζεται για πρώτη φορά στο βιβλίο του Χέκελ Generelle der Organismen, ως υποκατάστατο της έννοιας «βιολογία». Το περιεχόμενό της αρχικά ήταν περιορισμένο «….η οικολογία είναι η επιστήμη της οικονομίας, του τρόπου ζωής, των ζωτικών εξωτερικών σχέσεων των οργανισμών….».
Ετυμολογικά ο όρος απορρέει από τις λέξεις «οίκος» και «λόγος» και σημαίνει την επιστήμη του οικιστικού περιβάλλοντος. Έκτοτε ο όρος εμπλουτίστηκε με σημείο αναφοράς τους όρους λειτουργίας του οικοσυστήματος και τη θέση – σχέση του ανθρώπου με αυτό. Σιγά – σιγά άρχισε να συνειδητοποιείται από όλους ότι το ανθρώπινο είδος είναι στενά συνδεδεμένο με το σύμπαν. Ο προβληματισμός για την «κοσμολογική αρχή του ανθρώπου» βρήκε έκφραση στη «Θεωρία της Γαίας».
Η θεωρία της Γαίας
Ο εισηγητής της «Θεωρίας της Γαίας» Σερ Τζέιμς Λάβλοκ (1960…) έγραφε σχετικά «Μια πολύπλοκη οντότητα η οποία περιλαμβάνει τη βιόσφαιρα της Γης, την ατμόσφαιρα, τους ωκεανούς και το έδαφος. Η συνολική δομή συνιστά ένα σύστημα ανάδρασης ή ένα κυβερνητικό σύστημα το οποίο αναζητά το βέλτιστο δυνατό φυσικό και χημικό περιβάλλον για τη ζωή σε αυτόν τον πλανήτη».
Σύμφωνα, λοιπόν, με τη «Θεωρία της Γαίας» ανήκουμε ως είδος σε ένα μεγαλύτερο σύνολο. Η ζωή μας, δηλαδή, εξαρτάται από τη σχέση μας προς τη Γη και από τη συμπεριφορά μας προς αυτήν. Μέσα από ένα πλέγμα αμοιβαίων αλληλεπιδράσεων οργανικών και ανόργανων στοιχείων συντηρείται και επιβιώνει ο άνθρωπος ως ζωή στον πλανήτη Γη, που πήρε το όνομά της από την αρχαία θεά, τη Γαία, το αρχέτυπο της Μητέρας – Γης.
Η διδαχή της φύσης
Απόρροια όλων των παραπάνω είναι πως η φύση με τον τέλειο προγραμματισμό, την αυστηρή πειθαρχία και την άτεγκτη λειτουργία των φυσικών νόμων διδάσκει, εμπνέει, διαπαιδαγωγεί και εξασφαλίζει τους όρους επιβίωσης του ανθρώπου. Από τη σταθερή εναλλαγή των εποχών έως και την ανάπτυξη του πιο μικρού λουλουδιού αναδύεται μια τέλεια εσωτερική πειθαρχία και προγραμματισμός της φύσης που αναγκάζει και τον άνθρωπο να προσαρμοστεί στις επιταγές της.
Τους κανόνες λειτουργίας του οικοσυστήματος ο άνθρωπος τους αφομοίωσε ασυνείδητα και τους εσωτερίκευσε ως τρόπο ζωής. Η ίδια η φύση και η χωρίς παρεκκλίσεις λειτουργία της ενέπνευσε και έσπρωξε ιστορικούς, οικονομολόγους και κοινωνιολόγους στην ανεύρεση αντίστοιχων νόμων στην οικονομία (φυσιοκράτες), στην κοινωνία ή στην ιστορία του ανθρώπου πάνω στη γη.
Εκείνο το στοιχείο, όμως, που διείδαν οι απλοί άνθρωποι και η επιστήμη ήταν η αιτιοκρατία. Τίποτα στο φυσικό περιβάλλον δεν υπάρχει και δεν λειτουργεί αναιτιολόγητα. Έτσι η ίδια η φύση υποχρέωσε τον άνθρωπο να ανιχνεύει την αιτία κάθε φαινομένου, ανοίγοντας έτσι την πύλη του ορθολογισμού και της λογικής ερμηνείας.
Εάν όλα τα παραπάνω έχουν συνειδητοποιηθεί, τότε καθίσταται αναγκαίος ο σεβασμός προς τη φύση, γιατί αυτός συνιστά μια sui generis «ηθική» – Γεωηθική που διαχέεται ως συμπεριφορά και στον άνθρωπο – συνάνθρωπο.
«Ο πραγματικός σεβασμός για τον άνθρωπο περνά μέσα από το βαθύ σεβασμό της φύσης. Η πίστη στη μοναδικότητα και ταυτόχρονα μοναχικότητα του ανθρώπου, είναι μια πίστη απάνθρωπη» (Εντγκάρ Μορέν)
Η Οικολογική Συνείδηση
Η θέση αυτή εμπεριέχει και συμπυκνώνει το βαθύτερο περιεχόμενο της Οικολογικής Συνείδησης. Ως έννοια και περιεχόμενο η Οικολογική Συνείδηση περιλαμβάνει τη γνώση σχετικά με τους όρους και νόμους λειτουργίας του οικοσυστήματος.
Ο άνθρωπος, δηλαδή, πέρα από τη γνώση της προσωπικής του ταυτότητας και της ίδιας του της ύπαρξης (ατομική συνείδηση) συνειδητοποιεί και την αναγκαιότητα συνύπαρξής του με τους άλλους συνανθρώπους του ως μέλος μιας ευρύτερης κοινωνικής ομάδας (κοινωνική συνείδηση). Οι προηγούμενες μορφές συνείδησης δεν αναιρούν ούτε αλλοιώνουν τη σημασία της οικολογικής συνείδησης.
Αυτό σημαίνει πως το άτομο συνειδητοποιεί ότι δεν υφίσταται μόνο ως ατομική ή κοινωνική ύπαρξη αλλά ότι αποτελεί ταυτόχρονα και αναπόσπαστο στοιχείο ενός ευρύτερου και πολύπλοκου συνόλου, του οικοσυστήματος. Η ζωή του ανθρώπου, δηλαδή, συνιστά έκφραση των ποικίλων αλληλεπιδράσεων των επιμέρους στοιχείων του φυτικού και ζωικού βασιλείου της Γης.
« Η οικολογία και η πνευματικότητα συνδέονται πλήρως, επειδή η βαθιά οικολογική συνειδητοποίηση είναι τελικά πνευματική συνειδητοποίηση» (Fritjof Capra)
Μέσα σε αυτές τις αλληλεπιδράσεις ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τον κυρίαρχο ρόλο του, αλλά αποδέχεται και την «ταπεινότητά» του μπροστά στη νομοτέλεια της φύσης. Δεν διεκδικεί όπως παλιά το ρόλο του τιμωρού της φύσης αλλά του προστάτη. Το δέος προς τη Μητέρα – Γη που έτρεφε ο πρωτόγονος λόγω άγνοιας επιστρέφει στις μέρες μας ως σεβασμός στο φυσικό περιβάλλον. Ένας σεβασμός, όμως, που πηγάζει από τη γνώση των φυσικών νόμων και τη συνειδητοποίηση του ρόλου του ανθρώπου έναντι αυτών.
Με άλλα λόγια η «οικολογική συνείδηση» αισθητοποιεί την αγωνία αλλά και την ευθύνη του σύγχρονου ανθρώπου για το μέλλον του πλανήτη αλλά και την αποδοχή της «μηδαμινότητάς» του μπροστά στη νομοτέλεια των φυσικών νόμων. Είναι, λοιπόν, μια συνείδηση που στοχεύει στην προστασία του πλανήτη από την αλαζονική συμπεριφορά του ανθρώπου που διακονεί άκριτα την επιστήμη και την τεχνολογία.
Το χρέος
Οι θρήνοι για την καταστροφή του οικοσυστήματος δεν αρκούν, ούτε ωφελούν. Απαιτείται μια ανατροπή και μια επαναξιολόγηση των σχέσεων μας με τον άνθρωπο, τα άλλα έμβια όντα και με την ίδια τη φύση, τη Μητέρα Γη.
Τα λόγια του Εντγκάρ Μορέν συγκλονίζουν και παραμένουν πάντα επίκαιρα:
«Ένας πλανήτης για Πατρίδα; Ναι, αυτές είναι οι ρίζες μας μέσα στο σύμπαν. Γνωρίζουμε πια ότι ο μικρός χαμένος πλανήτης είναι κάτι περισσότερο από ένας κοινός δεσμός για όλα τα ανθρώπινα όντα. Είναι το σπίτι μας…. είναι η μήτρα μας και περισσότερο ακόμη είναι η Γη – Πατρίδα μας. Γνωρίζουμε πια ότι μέσα στους ήλιους θα καιγόμαστε και μέσα στο διάστημα θα παγώναμε. Σίγουρα, μπορούμε να φύγουμε, να ταξιδέψουμε, να αποικίσουμε άλλους κόσμους όμως αυτοί, πολύ ζεστοί ή πολύ παγωμένοι, δεν έχουν ζωή. Εδώ, στο σπίτι μας, υπάρχουν τα φυτά μας, τα ζώα μας, οι νεκροί μας, οι ζωές μας, τα παιδιά μας. πρέπει να διαφυλάξουμε, πρέπει να σώσουμε τη Γη – Πατρίδα». («Γη – Πατρίδα»)
Θα πρέπει, επομένως, να υιοθετηθεί μία πιο ολιστική αντίληψη για τη ζωή του πλανήτη που θα πρεσβεύει την ταυτότητα συμφερόντων ανθρώπου και φύσης «Άνθρωπος και φύσις ενότης αδιαίρετος» (Μάρκος Αυρήλιος)
Και επειδή η φύση είναι «Όλον», η θέληση για την σωτηρία της θα πρέπει να αποτελέσει ένα οικουμενικό αίτημα – ιδεώδες. Η ανάγκη των σύγχρονων κοινωνιών συνεπώς θα πρέπει να είναι η αναγνώριση αξιών, που θα προϋποθέτει τον σεβασμό για όλες τις μορφές της ζωής και το δικαίωμα για μια ζωή αξιοπρεπή, με τοποθέτηση του κοινού καλού πάνω και πέρα από το ατομικό συμφέρον. (Άνθρωπος και Γαία, Βασίλη Χλέτσου).
Σε διαφορετική περίπτωση επανέρχεται εφιαλτικά το ερώτημα που έθεσε ο Βολταίρος.
«Θα αφήσουμε αυτόν τον κόσμο ακριβώς έτσι όπως τον βρήκαμε: ανόητο, άδικο και κακό;»
* Χρήσιμα βιβλία: 1. «Οικολογικοποίηση της σκέψης»
- «Γη – Πατρίδα» (Εντγκαρ Μορέν)
- «Άνθρωπος και Γαία» (Βασίλης Χλέτσος).
- «ΙΔΕΟπολις» (Ηλίας Γιαννακόπουλος, Εκδόσεις Λιβάνη)
* Το παρόν άρθρο αποτελεί μερική διασκευή του κειμένου «Μητέρα Γη: Γεω-ηθική» από το βιβλίο «ΙΔΕΟπολις».
* Αφιέρωμα στην παγκόσμια ημέρα της Γης 22 Απριλίου.
