“Shooting rooms” ή “χώροι τρυπήματος” – Ο “σκουπιδοτενεκές της ανθρωπιάς μας” γράφει ο Ηλίας Μιχαλαρέας

Τις τελευταίες μέρες, επανήλθε το θέμα των εποπτευόμενων χώρων χρήσης ουσιών ή αλλιώς “shooting rooms” – “χώροι τρυπήματος”, με αφορμή τον τραγικό θάνατο ενός συνανθρώπου μας στο κέντρο της Αθήνας.

Tόσο στις μεγάλες πόλεις της χώρας αλλά και στην επαρχία το πρόβλημα της παραγωγής διακίνησης και χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών έχει πάρει επιδημικές διαστάσεις. Πάνω σε αυτή την πραγματικότητα, επανέρχονται επίσης διαφορετικές  απόψεις, σκέψεις, προβληματισμοί που αφορούν στο τι είναι ο τοξικομανής, η τοξικομανία κλπ. Είναι προφανές λοιπόν ότι,  δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ζητήματα αντιναρκωτικής πολιτικής, για παράδειγμα, εάν δεν αποσαφηνίσουμε πρώτα για τι πράγμα μιλάμε.

Για το λόγο αυτό, απαιτείται ένας Εθνικός Σχεδιασμός για την αντιμετώπιση της παραγωγής, διακίνησης και χρήσης εξαρτησιογώνων ουσιών. Απαιτείται δηλαδή, αυτό που η χώρα ποτέ δεν έφτιαξε. Ένα Εθνικό Σχέδιο Δράσης με ενιαία φιλοσοφία και αντίληψη. Από αυτή την ενιαία φιλοσοφία και αντίληψη θα εξαρτηθεί ο προσανατολισμός της αντιναρκωτικής πολιτικής, καθώς επίσης  ο ρόλος και η χρησιμότητα  της μιας ή της άλλης δομής απεξάρτησης, ή διασυνδετικότητα μεταξύ των δομών κοκ.

Στην χώρα μας λοιπόν, που σημειωτέον, έχει από τα χαμηλότερα ποσοστά εισόδου στην χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, από τις υπόλοιπες χώρες της Eυρωπαϊκής Ένωσης και θα έπρεπε, κατά συνέπεια, να εστιάσουμε στην πρόληψη και στην θεραπεία, συμβαίνει το αντίθετο. Εστιάζουμε με τρόπο αποσπασματικό και ασυντόνιστο στον περιορισμό της βλάβης, υποθηκεύοντας το μέλλον της πρωτογενούς πρόληψης, πριμοδοτούμε την υποκατάσταση σε βάρος της θεραπείας και αφήνουμε την έρευνα, την εκπαίδευση και την αξιολόγηση μακριά από τις πρακτικές θεραπευτικές  εφαρμογές. Με τον ίδιο τρόπο, αποσπασματικά και ασυντόνιστα επιχειρείται εδώ και καιρό η δημιουργία εποπτευόμενων χώρων χρήσης ουσιών, με κύριο επιχείρημα ότι το πρόβλημα της χρήσης ναρκωτικών ουσιών  στις μεγάλες πόλεις, είναι ανεξέλεγκτο.

Σε αυτό το σημείο, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών είναι μια ακραία μορφή αποξένωσης του σύγχρονου ανθρώπου που καταλήγει σε ρήξη των κοινωνικών σχέσεων και από αυτή την άποψη μας αφορά όλους πλούσιους και φτωχούς. Προκύπτει λοιπόν, ως ένα μείζον κοινωνικό πρόβλημα που παρουσιάζει υψηλή συνάφεια με άλλα μείζονα δομικά και σύμφυτα με τον καπιταλισμό κοινωνικά οικονομικά προβλήματα, όπως η ανεργία, η σχολική διαρροή, η οικονομική και πολιτιστική φτώχεια κλπ. και από αυτή την άποψη, αφορά ιδιαίτερα τα φτωχά λαϊκά στρώματα, τις τάξεις που πλήττονται περισσότερο από τις δυσλειτουργίες του συστήματος. Η χρήση, η συστηματική χρήση, και η εξάρτηση δεν είναι μια χρόνια υποτροπιάζουσα νόσος του εγκεφάλου, είναι η   προσωπική μεν αλλά ανελεύθερη υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής που διαμεσολαβείτε από τις εξαρτησιογόνες ουσίες.

Κάναμε την παραπάνω υπενθύμιση γιατί πριν μερικά χρόνια η κύρια πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης βασίστηκε στην άποψη ότι η τοξικομανία είναι μια χρόνια υποτροπιάζουσα νόσος του εγκεφάλου και για αυτό η αντιναρκωτική πολιτική θα πρέπει να εστιάσει στον περιορισμό της βλάβης σε βάρος της πρωτογενούς πρόληψης και της θεραπείας. Για  το λόγο αυτό πριμοδοτήθηκαν τα υποκατάστατα, με κύριο επιχείρημα, ότι θα περιορίσουν τους θανάτους και ταδευτερογενή  προβλήματα της χρήσης. Δυστυχώς, κάτι τέτοιο δεν έγινε. Οι ίδιοι άνθρωποι, ειδικοί και μη, εκπρόσωποι θεσμικών και μη φορέων, που πριν μερικά χρόνια υπεραμύνοντο της πολιτικής περιορισμού της βλάβης, σε  βάρος της πραγματικής αντιμετώπισης των αιτιών που παράγουν και αναπαράγουν το πρόβλημα, πανικόβλητοι σήμερα μπροστά στην γιγάντωση του, κραυγάζουν με τον ίδιο τρόπο για την δημιουργία αποσπασματικών και ασυντόνιστων, έξω από κάθε πλαίσιο,χώρων εποπτευόμενης χρήσης ουσιών.

Τι δεν κατάφερε η πολιτική περιορισμού της βλάβης ;  Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή έκθεση για τα ναρκωτικά του 2017  :

• O μέσος όρος ηλικίας έναρξης της χρήσης ουσιών είναι τα 16 έτη

• Ο μέσος όρος ηλικίας έναρξης της θεραπείας είναι τα 25 έτη

• Τα υψηλότερα ποσοστά θανάτων καταγράφονται στην Ολλανδία, στην Γερμανία, στο Ηνωμένο Βασίλειο

• Στην Δανία, την Ιρλανδία, την Γαλλία, την Κροατία, ο αριθμός των θανάτων που σχετίζονται με την μεθαδόνη ξεπερνάει τον αριθμό των θανάτων που σχετίζονται με την ηρωίνη

• 17 χώρες της Ε.Ε αναφέρουν ότι πάνω από το 10% του συνόλου των χρηστών οπιοειδών, ανέφεραν ως κύρια ουσία χρήσης των υποκαταστάτων, την μεθαδόνη και την βουπρενορφίνη

• Στην Φινλανδία, κύρια ουσία χρήσης είναι η βουπρενορφίνη

• Ο αριθμός των χρηστών κάνναβης που ξεκίνησε Θεραπεία για πρώτη φορά, αυξήθηκε συνολικά από 43000 το 2006 σε 76000 το 2015

• Το 2016 εντοπίστηκαν 66 νέες ψυχοδραστικές ουσίες στην πλειοψηφία τους συνθετικά κανναβινοειδη: Δηλαδή, περισσότερες από μία ουσίες την εβδομάδα.

• Πολλά από αυτά έχουν υψηλή δραστικότητα και συνδέονται με θανάτους και σοβαρές δηλητηριάσεις. Το συνθετικό κανναβινοειδές ΜDMB συνδέεται με 30 θανάτους το 2016.

• Τα συνθετικά κανναβινοειδή πωλούνται ως «νόμιμα ψυχότροπα προιόντα» και ως «φυτικά μίγματα για κάπνισμα» (πηγή: Ελένη Τσιβρά, Ριζοσπάστης 25/5/2017 )

Σήμερα, τα νέα δεδομένα με τα οποία βρίσκεται αντιμέτωπη η χώρα είναι η όξυνση της γενικευμένης κοινωνικής και οικονομικής κρίσης και μέσα από τις μνημονιακές πολιτικές. Διαπιστώνουμε επίσης, υψηλή συνάφεια μεταξύ αύξησης της ανεργίας, της οικονομικής και πολιτιστικής φτώχειας, της σχολικής διαρροής… και της παραγωγής, εμπορίας και χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών.

Η ναρκοκουλτούρα πριμοδοτείται διαρκώς, και κυρίαρχη ιδεολογία είναι τοlife style, η φυγή, ο αναχωρητισμός, η δημιουργία ψυχολογίας της ήττας, της υποταγής, της βίας, του φασισμού… Στο επίπεδο της αντιναρκωτικής πολιτικής, διαπιστώνεται με τραγικό τρόπο η αποτυχία της πολιτικής περιορισμού της βλάβης και της υποκατάστασης ως κυρίαρχης πολιτικής, η συρρίκνωση των δραστηριοτήτων των θεραπευτικών προγραμμάτων, (δραστική μείωση της χρηματοδότησης, υποστελέχωση, κλπ), καθώς και των προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης,  η προπαγάνδα υπέρ της χρήσης κάνναβης με άλλοθι τις υποτιθέμενες θεραπευτικές της ιδιότητες, η προβολή του περιορισμού της έννοιας της ατομικής ελευθερίας στο επίπεδο της ελεύθερης πρόσβασης στη χρήση ουσιών και η σύνδεση των ατομικών δικαιωμάτων με το δικαίωμα στην αυτοπροσβολή, στην αυτοκαταστροφή και στην άρνηση για θεραπεία. Όλα αυτά,   συνέβαλαν στην όξυνση του προβλήματος.

Τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε επίσης, μείωση των κινήτρων των εξαρτημένων ατόμων  για   θεραπεία που οφείλεται, μεταξύ άλλων:

α) στον περιορισμό των δυνατοτήτων κοινωνικής επανένταξης (ανεργία, φτώχεια, απουσία προοπτικών για τους νέους ανθρώπους κλπ), στην υποχώρηση των προοδευτικών ανατρεπτικών ιδεολογιών, στην απουσία οραμάτων (η απεξάρτηση είναι μια ανατρεπτική, επαναστατική πράξη).  Όσοι δουλεύουν στις μονάδες απεξάρτησης έχουν ακούσει πολλές φορές τα εξαρτημένα παιδιά να εκφράζουν εν είδει κραυγής αγωνίας το ερώτημα: γιατί να καθαρίσω; Στις πιάτσες των μεγάλων και των μικρών πόλεων της χώρας, το ερώτημα των παιδιών , που κάνουν ανεξέλεγκτη χρήση, είναι εάν σήμερα υπάρχουν κίνητρα για να ζει ο νέος άνθρωπος ως άνθρωπος και όχι ως σκιά ανθρώπου.  Αυτό το ερώτημα προκαλεί έναν αφόρητο ψυχικό πόνο, ένα θυμό απέναντι στην κοινωνική αδικία που εάν δεν βρει διέξοδο για να εκφραστεί προς τα έξω και να γίνει ανατροπή και επανάσταση ,θα στραφεί προς τα μέσα, προς τον εαυτό και θα γίνει ατομική ψυχοπαθολογία, κατάθλιψη και αυτοκαταστροφή. Τα ναρκωτικά έρχονται για να κάνουν βιώσιμο αυτό τον εσωτερικό πόνο. Τα ναρκωτικά προτείνονται ως ένας ιδιότυπος τρόπος καταστολής και άσκησης κοινωνικού ελέγχου. Συνεπώς αυτό που έχει μεγάλη σημασία δεν είναι το που θα τρυπηθεί ένας νέος άνθρωπος αλλά το ότι τρυπιέται. Αυτό που του προτείνουμε με τα “shooting rooms” δεν είναι να ξανακερδίσει την ζωή του, αλλά να συνεχίσει να την χάνει με την εποπτεία μας.

β) στην απαξίωση της θεραπείας προς όφελος της υποκατάστασης και της δια βίου χορήγησης υποκαταστάτων, με άλλοθι τον περιορισμό της βλάβης. Η φασιστική αντίληψη ότι ο εξαρτημένος είναι δια βίου άρρωστος, πάσχον από μια χρόνια υποτροπιάζουσα νόσο του εγκεφάλου, στερεί από αυτόν το δικαίωμα να αλλάξει την βιογραφία του. Πάνω σε μια τέτοια λογική στηρίχθηκε ο μετασχηματισμός του ΟΚΑΝΑ σε έναν εποπτευόμενο χώρο χορήγησης κρατικών οπιοειδών, σε ένα πρόγραμμα χωρίς προδιαγραφές, χωρίς όρους, προϋποθέσεις και θεραπευτική προοπτική, για ανθρώπους που τους  πείσαμε ότι είναι στο « τελευταίο στάδιο» μιας  «χαμένης  υπόθεσης». Τώρα, στους ίδιους ανθρώπους του «τελευταίου σταδίου» προτείνουμε υποκριτικά τα εποπτευόμενα  “shooting rooms”. Αλήθεια, αναρωτιόμαστε με ειλικρίνεια, υπάρχει στην εξάρτηση τελευταίο στάδιο, από το οποίο δεν υπάρχει γυρισμός; Ποιοι και πως αποφάσισαν ότι υπάρχουν εξαρτημένοι τελευταίου σταδίου;  Μήπως κάνοντας κατ αναλογία συγκρίσεις με ανίατες νόσους όπως ο καρκίνος; Επειδή ο βάτραχος έχει τέσσερα πόδια και ο γάιδαρος έχει επίσης  τέσσερα πόδια σημαίνει ότι ο βάτραχος είναι γάιδαρος;   Σε αυτή την περίπτωση, όταν μιλάνε για «αξιοπρέπεια στις πόλεις μας» εννοούν έναν αξιοπρεπή εποπτευόμενο θάνατο για τα παιδιά που θεωρούνται ξεγραμμένα; Να πούμε λοιπόν, πως στην δική μας φιλοσοφία, στην δική μας επιστήμη, στο δικό μας σύστημα αξιών, στην δική μας ηθική, δεν υπάρχουν ξεγραμμένα παιδιά που κάνουν χρήση. Έτσι, όπως αποφάσισαν να υιοθετήσουν έναν τρόπο ζωής μέσα στην χρήση, ακριβώς έτσι, μπορούν να αποφασίσουν να υιοθετήσουν ένα τρόπο ζωής μακριά από τις ουσίες.

Αρκεί να το θέλουν, να είναι αποφασισμένοι για αυτό και να έχουν ένα και μοναδικό κίνητρο: Την  ζωή τους. Για αυτή την μεγάλη απόφαση ποτέ δεν είναι αργά. Άλλωστε όλη η φιλοσοφία, όλη η λειτουργία,  όλη η δομή των «στεγνών» θεραπευτικών προγραμμάτων βασίζεται σε αυτήν την αναντίρρητη αλήθεια, βασίζεται στην πίστη στον άνθρωπο που μπορεί να αλλάξει όπως προείπαμε την βιογραφία του .

Η πολιτεία, ευθύνεται για την όξυνση των αιτιών που παράγουν και αναπαράγουν το πρόβλημα των ναρκωτικών. Αντί να αντιμετωπίσει αυτές τις αιτίες και να βοηθήσει τα νέα παιδιά να ξεφύγουν από την χρήση, περιορίζει τον κοινωνικό χώρο, τον χώρο ελευθερίας λόγων και έργων (με τις ταξικές πολιτικές ) και των αντικαθιστά με ένα χώρο που οριοθετείται από το ίδιο το πρόβλημα. Οι χώροι εποπτευόμενης χρήσης, είναι οι χώροι που θα  φυλακίσουν το νομιμοποιημένο περιθώριο των τοξικομανών. Οι χώροι εποπτευόμενης χρήσης, και η δια βίου υποκατάσταση αφαιρούν την δυνατότητα  στο εξαρτημένο άτομο να αλλάξει την βιογραφία του. Με αυτό τον τρόπο η κοινωνία, θυσιάζει τα παιδιά της και εξαγνίζει τις αμαρτίες της εποπτεύοντας τον θάνατό τους.

Η πολιτεία έχει ευθύνη όταν  στην συζήτηση για τους εποπτευόμενους χώρους χρήσης ουσιών  κάλεσε , μεταξύ άλλων, και ΜΚΟ. Κατανοούμε βέβαια ότι στο πλαίσιο των πολιτικών της ΕΕ,  οι ΜΚΟ αντικαθιστούν το  αστικό «κράτος πρόνοιας», την κοινωνική πολιτική, με την πολιτική των προγραμμάτων (βλ ΕΣΠΑ κλπ).  Τα ναρκωτικά δεν είναι μόνο υπόθεση των ειδικών, μας αφορούν όλους. Και βέβαια, σε καμία περίπτωση δεν αφορούν τις ΜΚΟ. Η εμπλοκή των ΜΚΟ εντείνει το φαινόμενο της εμπορευματοποίησης του ανθρώπινου πόνου, της ανθρώπινης δυστυχίας , της ανθρώπινης αρρώστιας.  Παρόλα αυτά το Υπ. Υγείας κάλεσε μόνο «θεσμικούς» φορείς συμπεριλαμβανομένων σε αυτούς και των ΜΚΟ και όχι φορείς του συνδικαλιστικού, του πολιτιστικού κινήματος, του ευρύτερου αντιναρκωτικού κινήματος (ΕΣΥΝ κλπ). Αυτό δείχνει και τον προσανατολισμό της κυβερνητικής πολιτικής.

   Ακόμα και η ελάχιστη πιθανότητα ανάπτυξης μονάδων εποπτευόμενης χρήσης , διανομής συριγγών κλπ, θα πρέπει να γίνει στο πλαίσιο ενός Εθνικού Σχεδίου Δράσης που θα είναι εστιασμένο στην πρόληψη , τη θεραπεία , και την κοινωνική επανένταξη. Δυστυχώς, διαφαίνεται το αντίθετο. Υπάρχουν επίσης  ενδείξεις ότι υπάρχει μεγάλο επιχειρηματικό ενδιαφέρον για την αξιοποίηση περιοχών της πρωτεύουσας (ξενοδοχειακό κεφάλαιο κλπ). Σε μια τέτοια προοπτική είναι αναγκαίο να μεταφερθούν τα εξαρτημένα άτομα και σε εποπτευόμενους χώρους χρήσης, που πολύ πιθανόν θα επιλεγούν σε κάποιες υποβαθμισμένες περιοχές του λεκανοπεδίου.

Παράλληλα, υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα που θα πρέπει να παρθούν υπόψη και στη βάση των οποίων υπάρχει ο κίνδυνος οι χώροι εποπτευόμενης χρήσης να ενθαρρύνουν την χρήση, να δημιουργήσουν νέες πιάτσες και να μειώσουν το κίνητρο για θεραπεία.

Στην Ευρώπη λειτουργούν σε περίπου έξι χώρες, εβδομήντα  περίπου τέτοιοι χώροι.

• Στην Ολλανδία, αυτοί οι χώροι λειτουργούν παράλληλα με προγράμματα χορήγησης ηρωίνης σε χρήστες. Σύμφωνα με την Ολλανδική κυβέρνηση, οι συμμετέχοντες σε αυτά δεν έχουν την τάση να ενταχθούν σε θεραπευτικά. Την ίδια στιγμή αυξάνεται σταθερά η χρήση ηρωίνης

• Στην Ελβετία οι αρχές αναγκάστηκαν να κλείσουν ένα τέτοιο χώρο στο πάρκο της Ζυρίχης.

• Στο Βανκούβερ του Καναδά το υπουργείο υγείας μετά την δημιουργία ενός δεύτερου τέτοιου χώρου περιόρισε την αδειοδότηση νέων αντίστοιχων χώρων.

• Η διεθνής επιτροπή του ΟΗΕ για τα ναρκωτικά τονίζει: «σημαντικό στο πλαίσιο της λειτουργίας τους είναι επίσης να μην επιδοκιμάζεται ή να αυξάνεται η χρήση και να μην ενθαρρύνεται η διακίνηση ναρκωτικών»

Σύμφωνα λοιπόν με τα νέα δεδομένα στη χώρα μας, δεν απαιτούνται άμεσα χώροι εποπτευόμενης χρήσης. Απαιτείται άμεσα:

• Υλοποίηση προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης και αγωγής της υγείας στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, τριτοβάθμια εκπαίδευση

• Ανάπτυξη της πρωτογενούς, δευτερογενούς, τριτογενούς πρόληψης

• Ανάπτυξη μονάδων «στεγνής» θεραπείας, σύμφωνα με τις ανάγκες της χώρας. Ενίσχυση οικονομική και στελέχωση των ήδη υπαρχόντων

• Ανάπτυξη προγραμμάτων έγκαιρης παρέμβασης

• Διασύνδεση των υπηρεσιών απεξάρτησης και διασύνδεση αυτών με ιατρικές μονάδες του ΕΣΥ

• Δημιουργία μονάδων σωματικής αποτοξίνωσης

• Μέτρα αντιμετώπισης της ναρκοκουλτούρας και αντιμετώπισης του στίγματος και του κοινωνικού ρατσισμού

• Ανάπτυξη προγραμμάτων δράσεων στο δρόμο

• Καταστολή στους εμπόρους και θεραπεία για τους χρήστες

Ανθρώπινη αξιοπρέπεια και εξάρτηση είναι έννοιες αντίθετες. Δεν υπάρχει αξιοπρεπής χρήση. Αξιοπρεπής  πολιτεία είναι η πολιτεία που εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις θεραπείας για τα εξαρτημένα άτομα. Τα “shooting rooms” ευελπιστούν  να κρύψουν για λίγο ορισμένους χρήστες από το να τρυπιούνται σε κοινή  θέα, για να συνεχίσουν να περιφέρονται σαν σκιές στις απάνθρωπες μεγαλουπόλεις του καπιταλισμού υπενθυμίζοντας σε όλους, με τον κοινωνικό τους θάνατο, πως η ανοχή στα ναρκωτικά είναι ντροπή και πως η αλληλεγγύη και η βοήθεια προς τα παιδιά που έχουν υποθήκευση τη ζωή τους  στο βωμό της εξάρτησης είναι η μόνη αξιοπρεπής στάση. Αξιοπρεπείς είναι οι πολιτείες ελεύθερες από ναρκωτικά και όχι με ελεύθερα τα ναρκωτικά.

*O Ηλίας Μιχαλαρέας είναι Δρ. Ψυχολογίας – Δρ. Γεωγραφίας. Επιστημονικά Υπεύθυνος Μονάδας Απεξάρτησης «Διάπλους» της Ψυχιατρικής Κλινικής του Γενικού Νοσοκομείου Κέρκυρας

Ημεροδρόμος