“Τα πλείστα των τραγουδιών του Τρανού Χορού των βλαχοχωρίων είναι ιστορικά και κλέφτικα” γράφει ο Γιάννης Τσιαμήτρος
Ο Τρανός Χορός είναι χορός τελετουργικός, αργός, απλός αλλά συνάμα μεγαλοπρεπής και περήφανος, αρχέγονα Ελληνικός, κρατά άσβεστη στο χρόνο τη μνήμη, μεταφέροντας από γενιά σε γενιά, τις μνήμες της κοινότητας, τους θρύλους και τις δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα των ελληνοφώνων και βλαχοφώνων.
Γίνεται στο «μεσοχώρι», στις αυλές των εκκλησιών, η σε άλλες επιλεγμένες τοποθεσίες. Σε αυτόν τον χώρο οι άγραφοι κανόνες καθορίζουν τα θέματα και τις διαδικασίες, σύμφωνα με τις οποίες τα άτομα εντάσσονται στο ενιαίο χορευτικό σύνολο. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι άγραφοι αυτοί κανόνες τηρούνται με θρησκευτική ευλάβεια από όλους.
Στις πολλές περιοδείες που έχω κάνει τα τελευταία 35 χρόνια στα βλαχοχώρια της Πίνδου στην συνεχώς ίδια ερώτηση μου, γιατί στους τρανούς χορούς έξω από την εκκλησία στην γιορτή του Αγίου του χωριού όλα τα πλείστα των τραγουδιών είναι στην ελληνική γλώσσα, η απάντηση ήταν η ίδια: ‘ Έτσι τα βρήκαμε, έτσι τραγουδάμε και τραγουδούσανε οι πρόγονοί μας!’ Είναι αυτονόητο, βέβαια, οι κοινοτικοί χοροί (Τρανοί χοροί) εκφράζουν τον υπερτοπικό χαρακτήρα της ταυτότητας των Βλάχων, η οποία είναι ρωμαίικη ελληνόφωνη.
Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι οτιδήποτε τελετουργικό (τρανός χορός έξω από την εκκλησία, χοροί και έθιμα στην τελετουργία του γάμου, κλπ) αντέχει στο χρόνο και δύσκολα αλλάζει σε σύγκριση με τους χορούς και τα τραγούδια του γλεντιού και του πανηγυριού (κοσμικό μέρος).
Στον Τρανό μπροστά μπαίνει πάντα η ομάδα των ηλικιωμένων με κορυφαίο το γηραιότερο. Ακολουθούν οι μεσήλικες και κατόπιν οι νεότεροι και τα παλικάρια Ακολουθούν οι γυναίκες με την ίδια αυστηρή σειρά. Έτσι σχηματίζεται ένας τεράστιος κύκλος «με μία κεφαλή». Στο μέσον του κύκλου εποπτεύει ο τελετάρχης, πρόσωπο σεβαστό και ως εκ τούτου αποδεκτό από όλη την κοινωνική ομάδα, ο οποίος συντονίζει τον χορό, δίνει τον τόνο, και ρυθμίζει κάθε λεπτομέρεια του. Το τραγούδι αρχίζει από τον κορυφαίο και επαναλαμβάνεται ρυθμικά από τις υπόλοιπες ομάδες. Τα τραγούδια ποικίλουν κατά περιοχή, μπορούν να καταταγούν σε ιστορικά, ηρωικά και κλέφτικα, λυρικά, της αγάπης κ.ά.
Η σειρά του Τρανού Χορού καθορίζονταν επίσης και από την κοινωνική σύνθεση του χωριού (προφορικές μαρτυρίες από ηλικιωμένους στα βλαχοχώρια των Γρεβενών-δεκαετία του ‘90). Μπροστά χόρευε η εύπορη τάξη των εμπόρων, ακολουθούσαν οι βιοτέχνες, μετά οι κτηνοτρόφοι με τις άσπρες φουστανέλες τους και τέλος έκλειναν τον κύκλο οι αγωγιάτες με τις μαύρες τους φουστανέλες. Αυτό πρέπει να ήταν γενικό φαινόμενο στους βλαχόφωνους και στους ελληνόφωνους. Ωστόσο δεν γνωρίζουμε με σαφήνεια αν αυτή η σειρά (κοινωνική σύνθεση) είχε προηγηθεί της σειράς της ηλικίας των συμμετεχόντων στον Τρανό Χορό, που αναφέρθηκε πρώτα.
Αξίζει να επισημανθεί ότι ο Τρανός Χορός δεν μπορεί να προσεγγισθεί σαν βήματα, απλά τα βήματα ακολουθούν τον χορό. Εκείνο που μετράει είναι το συγκεκριμένο γεγονός που καθορίζει την ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα, ενότητα, αλληλεγγύη, συνέχεια ανά τους αιώνες και δήλωση παρουσίας της κοινωνικής ομάδας. Γιατί εδώ δεν υπάρχει το ατομικό εγώ, αλλά το συλλογικό εμείς, δεν χορεύει το άτομο, αλλά ταυτίζεται χορεύοντας, ή μη, με το κυρίαρχο στοιχείο του συλλογικού εμείς της κοινότητας του. Σπουδαίοι Τρανοί χοροί που γίνονται ακόμα και σήμερα είναι το ‘Κίνικ(ι)’ στο Περιβόλι και ο ‘Τσιάτσος’ στην Σαμαρίνα.
Παραθέτουμε τίτλους τραγουδιών Τρανών χορών από τα Βλαχοχώρια των Γρεβενών, όπου διαφαίνεται τόσο ο ελληνικός τους στίχος όσο και η ύπαρξη ιστορικών, ηρωικών και κλέφτικων τραγουδιών. Τα τραγούδια καταγράφηκαν με οπτικοακουστικό υλικό κατά την επιτόπια μας έρευνά στα χωριά αυτά στις δεκαετίες (1980-2000)
- ΣΑΜΑΡΙΝΑ (1989)
Τραγούδια του Δεκαπενταύγουστου στον «Τσιάτσιο», τον μεγάλο χορό της Σαμαρίνας στη αυλή της εκκλησίας της Μεγάλης Παναγίας (Κοιμήσεως της Θεοτόκου).
Παιδιά της Σαμαρίνας, 2) Μίχος (παλιότερο), 3) Τσιάτσιος, 4) Σμαήλ-αγά, 5) Σιώμος, 6) Αμπέλι μου πλατύφυλλο, 7) Νάμαν νιός και παλικάρι, 8) Βουργάρα, 9) Κάτω στης Μωριά τα μέρη, 10) Στα Καστανιώτικα χωριά κλπ.
- ΣΜΙΞΗ (1996)
Τραγούδια στην Σμίξη στο πανηγύρι της Παναγίας :
α) 2η ημέρα στο εξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου (16-8).
1) Πάπα Γιώργης (παραλλαγή του έχουμε καταγράψει και στο Δάσκιο Ημαθίας με άλλον ήχο), 2) Ένα πουλί θαλασσινό, 3) Κάτω στου Μωριά τα μέρη, 4) Αγαπούσα τα κορίτσια, 5) Αμπέλι μου πλατύφυλλο, 6) Το ορφανό παιδί.
β) 3η ημέρα πρωί- Στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου-περιοχή «Μουτσιάλη» (17-8).
1) Απ’ τα τριάκορφα βουνά (παραλλαγή του έχουμε καταγράψει και στο Δάσκιο Ημαθίας με άλλον ήχο), 2) Εκεί πέρα κι αντίπερα, 3) Όλα τα κάστρα χαίρονται, 4) Ο Κώστας επαινεύτηκε.
γ) 3η ημέρα -απόγευμα περιοχή «Γκόρτσο Ζάββα» (17-8).
1) Βγάτε αγόρια στο χορό (παραλλαγή του έχουμε καταγράψει και στην Σφηκιά Ημαθίας με άλλον ήχο, 2) Στο Σερριώτικο τον κάμπο, 3) Περιστερούδα (παραλλαγή του έχουμε καταγράψει και στα Ημαθιώτικα Πιέρια με άλλον ήχο), 4) Τα παλικάρια τα καλά, 5) Μπεϊνα (παραλλαγή του έχουμε καταγράψει και στα Ημαθιώτικα Πιέρια με άλλον ήχο), 6) Πάρε τη ρόκασ’ κι έλα.
- ΠΕΡΙΒΟΛΙ (1998)
Τραγούδια στο Περιβόλι της Αγίας Παρασκευής (26-27-28 Αυγούστου )
1)Σε περιβόλι μπαίνω (τελευταία στο Περιβόλι μπαίνω), 2) Η Κορηλιανή, 3) Στα Π’ριβολιώτικα βουνά, 4) Η Γράμμουστα 5) Πιρουσιάνα. 6) Δεροπολίτισσα, 7) Πήγαινα το δρόμο δρόμο, 8) Δεν φταίει η Μακρινίτσα, 9) Στην κρανιά μεσ’το μπουγάζι (το λένε με παραλλαγή και οι Βεργιάνοι Βλάχοι), 10) Του Γκόγκου Μίσιου, 11) Δεν σε θαρρούσα ποταμιά, 12) Ο Κωσταντούλας 13) Του Ζιάκα.
- ΑΒΔΕΛΛΑ (2000)
Τα κάτωθι τραγούδια τραγουδιούνται και χορεύονται χωρίς συνοδεία οργάνων, στα πανηγύρια των Αγίων Αποστόλων, της Αγίας Παρασκευής και στο τριήμερο της Παναγίας, τον δεκαπενταύγουστο στην Αβδέλλα.
1) Σήμερα Δέσπω Πασχαλιά., 2) Πότε θα έρθει η Άνοιξη, 3) Κάτω στης Mωριάς τα μέρη, 4) Όλα τα κάστρα χαίρονται, 5) Εκεί περά κι αντίπερα, 6) Σουλειμάν Αγάς,7) Ο Μήλιος ο πραματευτής, 8) Στου Αη Θανάση την αυλή, 9) Aντικρυστά του Γαλατά, 10) Το βράδυ βγαίνει ο Αυγερινός, 11) Γιοφύρι ήταν στη θάλασσα, 12) Eκεί κάτω στη Πρέβεζα, 13) Λαφίνα.
