Άντον Τσέχωφ. Ο άνθρωπος που καθόρισε το θέατρο
Ο Άντον Τσέχωφ γεννήθηκε στις 17 Ιανουαρίου του 1860 στο Ταγκανρόνγκ, μικρή επαρχιακή πόλη της Ρωσίας. Γιος παντοπώλη, ήταν το 3ο από 6 παιδιά της οικογένειας. Ο παππούς του ήταν δούλος μα πλούτισε και κατάφερε να εξαγοράσει την ελευθερία της οικογένειάς του, για 700 ρούβλια το κεφάλι. Ειρωνεία! Το 1861 έγινε η χειραφέτηση των δούλων. Ο πατέρας του ήταν αλκοολικός, ωστόσο εξαιρετικά θρησκόληπτος και πολύ αυστηρός με την εκπαίδευση των παιδιών του.
Ποθώντας ο γιος του να γίνει πλούσιος τον γράφει στο “Αριστοκρατικό”, σχολείο της πλούσιας Ελληνικής Παροικίας. Το 1875, όταν η οικονομική καταστροφή της οικογένειας γίνεται αναπόφευκτη ο πατέρας αποφασίζει να δραπετεύσει από τους πιστωτές του στη Μόσχα. Ο Αντον Τσέχωφ μένει πίσω παραπάνω από 3 χρόνια προκειμένου να τελειώσει το σχολείο και συντηρείται με χρήματα που ο ίδιος βγάζει παραδίδοντας μαθήματα κατ’οίκον. Η μετάβασή του στη Μόσχα, κοντά στην υπόλοιπη οικογένεια, συμπίπτει με την εγγραφή του στην Ιατρική Σχολή. Θα ολοκληρώσει τις σπουδές του με επιτυχία, ενώ παράλληλα γράφει μικρά χιουμοριστικά διηγήματα σε περιοδικά για να ενισχύει οικονομικά την οικογένειά του. Το επάγγελμα του γιατρού θα το εξασκήσει σε όλη του τη ζωή, εργαζόμενος ακούραστα για την καταπολέμηση της χολέρας που μάστιζε εκείνα τα χρόνια τη κεντρική Ρωσία. Το 1892, μάλιστα, στο Μελίχοβο της Ουκρανίας όπου εγκαθίσταται εξυπηρετεί ως γιατρός 26 χωριά και 7 εργοστάσια και πολύ συχνά παρέχει τις υπηρεσίες του δωρεάν.
Το ταλέντο του ως συγγραφέα διηγημάτων αναγνωρίστηκε από νωρίς, θεατρικά έργα όμως άρχισε να γράφει σχετικά αργά στην καριέρα του. Τα περισσότερα από τα θεατρικά του έργα είναι σήμερα κοινώς αποδεκτά ως παγκόσμια κλασικά κείμενα. Ωστόσο αυτά δε γνώρισαν την αποδοχή του σύχρονού του κοινού παραμόνο όταν ο Τσέχωφ συνάντησε τον Στανισλάφσκι και το «Θέατρο Τέχνης της Μόσχας» (1898). Σε συνεργασία με τον Στανισλάφσκι ανεβάζει αρχικά το θρυλικό «Γλαρο» (έργο που σε προηγούμενη παρουσίασή του είχε αποτύχει παταγωδώς). Η συνεργασία αυτή θα σημάνει την αρχή μιας εξαιρετικά επιτυχημένης πορείας του Τσέχωφ. Ακολουθούν “Ο Θείος Βάνια”, “Οι Τρεις Αδελφές” κι “Ο Βυσσινόκηπος”. Η ευρεία αναγνώρισή του επισφραγίζεται το 1899 με την εκλογή του ως μέλος της Ρωσσικής Ακαδημίας, θέση από την οποία αργότερα θα παραιτηθεί, διαμαρτυρόμενος για την ακύρωση της εκλογής του Γκόρκι.
Από τη συνεργασία του με το θίασο του Στανισλάφσκι θα προκύψει όμως και ένας γάμος! Ο γάμος του Τσέχωφ με την ηθοποιό του Θεάτρου Τέχνης, Όλγα Κνίπερ.
Ο Τσέχωφ θα αναγκαστεί να φύγει από τη Ρωσία μετά την πρεμιέρα του «Βυσσινόκηπου» λόγω της επιδείνωσης της υγείας του. Τη 2α Ιουλίου του 1904 ο Τσέχωφ πεθαίνει στη Γερμανία.
Το χιούμορ με το οποίο αντιμετώπιζε τη ζωή θα τον συνοδέψει και στο θάνατό του! Η σορός του μεταφέρεται σ’ ένα βαγόνι με στρείδια! Από λάθος οι παριστάμενοι ακολουθούν έναν άλλο νεκρό στρατιωτικό με τη συνοδεία μπάντας! Θάφτηκε στο κοιμητήρι Νοβοντέβιτσι και πάνω από τον τάφο του γέρνουν τα κλαριά μιας κερασιάς (ο πραγματικός τίτλος του “Βυσσινόκηπου” είναι “Ο Κήπος Με Τις Κερασιές”)!
Το Τσεχωφικό Θέατρο
«Χρειαζόμαστε νέους τρόπους έκφρασης. Χρειαζόμαστε νέους τρόπους, κι αν δεν μπορούμε να τους δημιουργήσουμε καλύτερα να μην κάνουμε τίποτα» λέει ο Τσέχωφ δια στόματος Τρέπλιεβ στο «Γλάρο». Ο Τσέχωφ διαφωνεί με την καθιερωμένη δραματουργική της εποχής του. Τον ενοχλεί η προσήλωση σε μια συγκεκριμένη δομή του δράματος-μια ιστορία που αρχίζει, εξελίσσεται, κορυφώνεται και τελειώνει. «Στη ζωή τα πράγματα δε συμβαίνουν έτσι», δηλώνει. Ο Τσέχωφ προτείνει πράγματι “νέους τρόπους”. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι τα θεατρικά του έργα αναδείχθηκαν μόνο μέσα από τη συνεργασία του με τον Στανισλάφσκι ο οποίος επίσης πρότεινε έναν νέο τρόπο υποκριτικής κι αναπαράστασης των γεγονότων πάνω στη σκηνή.
Μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία στο έργο του Τσέχωφ είναι:
Στα έργα του Τσέχωφ δεν υπάρχει εμφανής δράση. Ο μύθος είναι εξαιρετικά απλός. Είναι σκηνές καθημερινής ζωής δίχως φανερή αλληλουχία, δίχως εκρήξεις και εξαιρετικές περιστάσεις. «Βλέπεις τη ζωή όχι μόνο μέσα από τις κορυφές και τις αβύσσους της, αλλά μέσα από την τριγύρω σου καθημερινότητα».
Βάζοντας σε δεύτερο πλάνο τη δράση, το μύθο, ο Τσέχωφ τονίζει τη σημασία των ίδιων των προσώπων, τα οποία αδρανούν-πλήττουν μα την ίδια στιγμή βιώνουν το δράμα της ζωής, το δράμα της φθοράς. «Το δράμα γίνεται μέσα στον άνθρωπο και όχι στις ακραίες του εκδηλώσεις». Έτσι η δραματική πορεία αντί να συμβαίνει στα εξωτερικά γεγονότα του μύθου, σημειώνεται στην εσωτερική ζωή των προσώπων.
Ο διάλογος των προσώπων είναι εξωτερικά ασύνδετος. Πολλές φορές- και μάλιστα στα καίρια σημεία του έργου- θα’λεγε κανείς ότι το κάθε πρόσωπο τραβάει το δικό του δρόμο, ότι η συνομιλία του δεν είναι διάλογος διασταυρούμενος, αλλά παράλληλοι μονόλογοι που ποτέ δε συμπίπτουν. Έτσι μας υποβάλλεται το δραματικό ασύμπτωτο που χαρακτηρίζει το έργο του Τσέχωφ. Τα πρόσωπα αγωνίζονται να επικοινωνήσουν αλλά δεν τα καταφέρνουν.
Η αναζήτηση του νοήματος της ζωής είναι κεντρικό δραματικό θέμα στα έργα του Τσέχωφ. Η ροή του χρόνου και η συνακόλουθη φθορά κάνουν το νόημα αυτό φευγαλέο, την αναζήτησή του πιο δραματική και πολλές φορές αφήνουν τα πρόσωπα αδικαίωτα με ένα τρόπο γνήσια τσεχωφικό, που βρίσκεται ανάμεσα στην ειρωνεία και το σπαραγμό.
Στον Τσέχωφ οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ του δραματικού και του κωμικού είναι αδρές. Οι τόνοι είναι αμφίρροποι, όλες οι καταστάσεις είναι ανάμεσα στο δραματικό και το κωμικό και εκεί έγκειται και η δυσκολία στο ανέβασμα επί σκηνής των έργων του. Ο θεατής προτιμά να ξέρει αν αυτό που βλέπει έχει χαρακτήρα κωμικό ή σοβαρό. Ο Τσέχωφ όμως δημιουργεί αυτές τις αμφίβολες καταστάσεις που είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς αν πρέπει να γελάσει ή να συγκινηθεί, αν ο συγγραφέας σοβαρολογεί, παίζει, ειρωνεύεται ή σατιρίζει. Στον «Θείο Βάνια» παραδείγματος χάριν, στην κρισιμότερη στιγμή του έργου, όταν ο Βάνια μπαίνει με το περίστροφο και πυροβολεί τον Σερεμπριάκωφ, το περίστροφο παθαίνει αφλογιστία κι αυτός φωνάζει με το στόμα «Μπαμ!»
Άλλο ένα χαρακτηριστικό στα έργα του Τέχωφ είναι τα ερωτικά τρίγωνα. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι ένας χαρακτήρας είναι παράφορα ερωτευμένος με κάποιον ο οποίος όμως ποθεί κάποιον άλλο. Το ανεκπλήρωτο, λοιπόν, του έρωτα είναι άλλο ένα στοιχείο των έργων του Τσέχωφ.
Τα έργα του Τσέχωφ είναι έργα ατμόσφαιρας, όχι όμως εξωτερικής. Τα εξωτερικά μέσα όπως τα σκηνικά αντικείμενα ή οι ήχοι από τα παρασκήνια μεταβάλλονται σε σύμβολα που βρίσκονται σε εσωτερική αντιστοιχία με τις καταστάσεις των προσώπων έχοντας αποκτήσει συναισθηματικά φορτισμένο φορτίο. Σημαντικό ρόλο στα έργα του παίζουν τα σύμβολα. «Ο γλάρος είναι ένα τόσο δυνατό πουλί και την ίδια στιγμή τόσο ευάλωτο» έλεγε χαρακτηριστικά ο Τσέχωφ παρομοιάζοντας τη Νίνα με γλάρο στο ομώνυμο έργο...
