Στα προηγούμενα σημειώματα γράψαμε γενικά για τη γεωλογία, τη χλωρίδα, τη πανίδα, τη κτηνοτροφία και τα δασικά προϊόντα του Βερμίου.
Στο σημερινό μας σημείωμα κρίνουμε σκόπιμο να παραθέσουμε αυτούσιο το κείμενο σχετικά με τα δέντρα και τους θάμνους του Ξηρολιβάδου του Hμερολογίου 2015, που εξέδωσε ο Πολιτιστικός Όμιλος Ξηρολιβάδου και που επιμελήθηκε ο Ξηρολιβαδιώτης Αντώνης Μπουσμπούκης:
Δέντρα και Θάμνοι του Ξηρολιβάδου
(του ομότιμου καθηγητή γλωσσολογίας του ΑΠΘ κ. Μπουσμπούκη Αντώνη)
Όταν ήμασταν παιδιά και πρωτοβγαίναμε τα καλοκαίρια στο Ξηρολίβαδο, θυμάμαι που, καβάλα στ’άλογα, εκεί στο Μπουγάζι, πιάναμε φύλλα οξυάς και τα ζουλίζαμε. Αυτό γινόταν σαν εισαγωγή στον κόσμο του δάσους με σκοπό να μας πιαστεί το βουνό, γιατί το βουνό είναι ζυμωμένο με τη ζωή των Βλάχων.
Τα δέντρα και οι θάμνοι του Ξηρολιβάδου και της ευρύτερης περιοχής-του έπαιζαν βασικό ρόλο στη ζωή και την οικονομία των κτηνοτρόφων και των υλοτόμων, αλλά και γενικά της βλάχικης οικογένειας.
Το δάσος ήταν και είναι από πολλές πλευρές πηγή ζωής αλλά κι έμπνευσης καλλιτεχνικών δημιουργιών, όπως ζωγράφων, μουσουργών και ποιητών, και ανάμεσά-τους του Κώστα Κρυστάλλη από το Σιράκο. Το πονεμένο αυτό βλαχόπουλο έγραψε το ποίημα «Το ηλιοβασίλεμα», όπου εικόνα και ήχος συνθέτουν γύρω από τον γεροπεύκο ανεπανάληπτο σε πλούτο περιγραφής φυσιολατρικό σκηνικό:
«……………………………………………………
την πύρα του καλοκαιριού την σβήει γλυκό αγεράκι,
που κατεβάζουν τα βουνά, που φέρνουν τ’ακρογιάλια.
Ανάρια τα κλωνάρια του κουνάει ο γέρο-πεύκος,
και πίνει και ρουφάει δροσιά κι αχολογάει και τρίζει,
η βρύση η χορταρόστρωτη δροσίζει τα λουλούδια,
και μ’αλαφρό μουρμουρητό γλυκά τα νανουρίζει,
θολώνει πέρα η θάλασσα, τα ριζοβούνια ισκιώνουν,
τα ζάλογκα μαυρολογούν, σκύβουν τα φρύδια οι βράχοι,
κι οι κάμποι γύρου οι απλωτοί πράσινο πέλαο μοιάζουν.
………………………………………………………….»
Fagṷ (Fagus moesiaca) «οξυά» και fagâ ο «καρπός/βαλάνι». Οι οξυές και τα πεύκα σχηματίζουν την πράσινη κορνίζα του Ξηρολιβάδου. Οι οξυές πιάνουν-κατά τη φύση τους-την ανήλια και τα πεύκα την προσήλια πλευρά-της. Με τα φύλλα-τους δημιουργούν μαύρο γόνιμο χώμα, ενώ με τις ρίζες-τους συγκρατούν, φιλτράρουν και παρέχουν το πιο καλό νερό απ’όλα τα δασικά δέντρα.
Η μοναχική οξυά (μοναχοοξυά) έχει γραφικό σχήμα, μοιάζει συχνά με εικόνα ζωγραφιάς, ενώ η σκιά-της είναι το πιο δροσερό καταφύγιο στην καλοκαιρινή κάψα. Γιαυτό ο λαός την ονομάζει γραμμένη οξυά και στα βλάχικα fagṷ scriatṷ/scriptu, δηλ. «οξυά ζωγραφισμένη» και την αποδίδει και σε τοπωνύμια. Στο Ξηρολίβαδο έχουμε δυο τοπωνύμια με το fagṷ: La Faglu atselṷ Grosṷ, «Στη Χοντρή Οξυά», και La Faglu atselṷ Galbinṷ, «Στην Κίτρινη Οξυά».
Παλιά τα μανάρια και τα μοσχάρια οι Ξηρολιβαδιώτες τα τάιζαν με κλαδιά οξυάς, που, απογυμνωμένα από το φύλλωμα και ξερά, τα λέγανε clâsturḭ και τα καίγανε οι παρέες στις βραδινές φωτιές.
Kinṷ (Pinus silvestris) «πεύκο». Τα πεύκα καλύπτουν και το πεδινό μέρος του χωριού-μας. Την τοποθεσία τούτη ονομάζουμε Kinetṷ «Πευκώνας». Η λέξη κατάγεται από το λατινικό pinetum. Στα ιταλικά έχουμε τ’αντίστοιχα pineto και pineta. Στα βλάχικα-παρόμοια- το «δάσος με καστανιές» λέγεται câstânjetṷ, ενώ o «τόπος με παλιούρια» pâljuretṷ
Στη νότια άκρη του Kinetṷ έχουμε το τοπωνύμιο Kinlu alṷ Δispotḭ «Το Πεύκο του Δεσπότη». Είναι το μέρος, όπου ο Βλάχος στην καταγωγή μητροπολίτης Πολύκαρπος φύτεψε προπολεμικά ένα πεύκο.
Παλιά τα κουκουνάρια (cuculičili) τα μαζεύαμε για προσάναμμα, ενώ από τον κορμό μεγάλων πεύκων βγάζαμε το δαδί (dzada). Τα ξερά κλαδιά του πεύκου (shitsili) τα χρησιμοποιούσαμε στο βράσιμο νερού σε καζάνια, καθώς παράγουν δυνατή φλόγα με τη γρήγορη καύση-τους.
Kinjilji vâzescu cîndu tradzi avimtu «Τα πεύκα βουϊζουν όταν φυσάει άνεμος».
Prunṷ (Prunus insititia) «κορομηλιά, τζερνικιά». Η λέξη prunṷ εκφράζει και τα δυο είδη κορομηλιάς, άγριας και ήμερης. Στο Ξηρολίβαδο υπάρχουν και τα δυο είδη με κυρίαρχο τύπο την άγρια κορομηλιά.
Την συναντάμε τόσο στο πεδινό μέρος όσο και σε γούπατους (κοιλώματα γης, βαθουλώματα), πάνω στα υψώματα. Το οπωροφόρο τούτο άγριο δέντρο αναπτύσσεται άνετα και αποκτάει μια κονδυλογραμμένη μεγάλη φυτική φούντα, που λες και την κλάδεψε επιδέξιο χέρι. Στην παχιά κι ευρύχωρη σκιά-της βρίσκουν καταφύγιο τις ζεστές ημέρες τα πρόβατα, καθώς είναι τέλειος στάλος (aimiridzṷ).
Η λέξη prunṷ και σε νεοελλ. ιδιώματα προυνιά είναι αντιδάνειο, καθώς ανάγονται στο λατινικό prunus, που με τη σειρά-του προέρχεται από το ελλην. προύμνη.
Οι λέξεις προυνιά και προύνα σε νεοελλην. ιδιώματα σημαίνει κυρίως «δαμασκηνιά» και «δαμάσκηνα». Η άγρια δαμασκηνιά, η τσαπουρνιά, στα βλάχικα λέγεται tsapurnu και ο καρπός-της tsapurnâ. Τσαπουρνιές (tsapurnji) συναντάμε στο δρόμο του Βρωμοπήγαδου.
Gortsu (Pirus pyraster) «άγρια αχλαδιά, γκορτσιά». Στις αυλές του Ξηρολιβάδου παλιότερα αντικρίζαμε γκορτσιές ελαφρώς βελτιωμένες. Ξεχώριζαν εκείνες στην αυλή του Κόλα Μπαζάκα, του Κουτρούλα και του Μπουσμπούκη.
Άγριες γκορτσιές συναντάμε κατεξοχή στο Βρωμοπήγαδο. Οι μικροί σφαιρικοί-τους καρποί, όταν ωριμάζουν, έχουν καφετιά απόχρωση με σάρκα σαν πετιμέζι.
Ο λαός ονομάζει τ’άγρια ως γκόρτσα, τα κανονικά ως αχλάδια και τα μεγάλα ως απίδια.
Στα Καγκέλια το τοπωνύμιο La Gortsu Čireshu «Στην Γκορτσο-Κερασιά» δεν ξέρουμε πως προέκυψε.
Τα gortsu, γκορτσιά σχετίζονται ετυμολογικά με το βουλγάρικο gόrečŭ «ορεινός», καθώς πρόκειται για άγριο δέντρο.
Στα βλάχικα perṷ σημαίνει «αχλαδιά» και «αχλάδι». Τον λατινογενή αυτόν τύπο σημειώνει ο Dalametra, όπου διαβάζουμε: Coada perlu u-ari dinâpoi «πίσω την έχει η αχλάδα την ουρά». Το pirus της λατιν. έδωσε στα ιταλικά τον τύπο pero «αχλαδιά» και pera «αχλάδι», peară «αχλάδι» στα βλάχικα της Καλαμπάκας.
Σημείωση Φαρέτρας: (Οι φωτογραφίες είναι από το Hμερολογίου 2015, που εξέδωσε ο Πολιτιστικός Όμιλος Ξηρολιβάδου. Το πέμπτο από τα έξη μέρη της εργασίας του Γιάννη Τσιαμήτρου “ΒΕΡΜΙΟ ΟΡΟΣ – Γεωλογία – χλωρίδα – πανίδα” θα δημοσιευθεί -εκτάκτως- την Τετάρτη 28 Δεκεμβρίου.)
