Και πάλι ο Ελληνικός Εμφύλιος …
Γράφει ο Χρήστος Ι.Σκούπρας, Φιλόλογος-δρ. Παιδαγωγικών
(Αφηγείται ένας αντάρτης στην Κρήτη το 1947)
Ανάψανε φωτιά , σουβλίσανε δύο μπούτια απ ’ το κρεμασμένο στο τσιγκέλι αρνί, δειπνήσανε. Κάτω μια λαγκαδιά με πλατάνια. Τα σπιτάκια που ξασπρίζανε στο φεγγαρόφωτο. Η πρώτη νύχτα του Μαγιού. Εκατοντάδες τα αηδόνια. Και μαγεμένες οι ψυχές τους: ένας πόλεμος μόνο είναι δικαιολογημένος, ο εμφύλιος! Το αγαπημένο τους, λέει, τσιτάτο εκείνα τα χρόνια. Τόσο πολύ είχα παραξενευτεί όταν το πρωτάκουσα αυτό το τσιτάτο , που χρειάστηκε να μου το εξηγήσουνε πολλές φορές όσο να καταλάβω το νόημά του, αλλά και πάλι, ότι ο εμφύλιος είναι δικαιολογημένος, διότι δεν είναι πόλεμος ιμπεριαλιστικός αλλά κοινωνικός, και διάφορες τέτοιες δογματίλες, ποτέ μου δεν το δέχτηκα. Λες και δεν μπορούν οι ιμπεριαλιστές, άμα τους εξυπηρετεί, να σε φέρουν στο σημείο να πολεμάς τον αδελφό σου για μια δικαιότερη, τάχα μου, κοινωνία, και στην πραγματικότητα να πολεμάς για τα συμφέροντά τους.
Μάρω Δούκα , έλα να πούμε ψέματα, Πατάκης, Αθήνα 2014, σ. 288
Ο ιστορικός Πολυμέρης Βόγλης μετά τις εξαιρετικά χρήσιμες μελέτες του για την εμπειρία της φυλακής των πολιτικών κρατουμένων και την ελληνική κοινωνία στην Κατοχή 1941-1944 , μας προσφέρει μια συνθετική εργασία για τον Εμφύλιο με τίτλο, Η Αδύνατη Επανάσταση, η κοινωνική δυναμική του Εμφυλίου πολέμου, αλεξάνδρεια, 2014. Το νέο βιβλίο του Βόγλη πλουτίζει τη μελέτη του Ελληνικού Εμφυλίου θεωρώντας τον κυρίως ως επανάσταση για την αλλαγή των δομών της ελληνικής κοινωνίας και, επιπλέον, εστιάζοντας στο πώς αλληλεπιδρούσαν η κοινωνική και πολιτική δυναμική στην εξέλιξη της σύγκρουσης των αντιπάλων του εμφυλίου και στις επιλογές που προέκριναν. Η ευρεία οπτική ανασύνθεσης και μελέτης των συνθηκών μέσα στις οποίες διεξήχθη ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος αναδεικνύουν, σύμφωνα με τον Βόγλη, την ενδεχομενικότητα των εξελίξεων, τη μη προκαθορισμένη επιλογή των αντιπάλων, αλλά και το γεγονός πως η διαμόρφωση των συγκεκριμένων συνθηκών καθώς και οι πολιτικές επιλογές του ΚΚΕ καθιστούσαν , τελικά, την απόφαση της ένοπλης σύγκρουσης ως μια επιλογή που κατέληγε σε μια αδύνατη επανάσταση, σε μια επανάσταση που οι διαμορφωμένες συνθήκες την οδηγούσαν σε αποτυχία.
Στη συγκεκριμένη μελέτη για μια ακόμη φορά αναδεικνύονται οι αρετές της γραφής του Βόγλη, η σαφήνεια των επιχειρημάτων του, η καθαρότητα της σκέψης του , η σφαιρική και σε βάθος προσέγγιση των ερευνητικών ερωτημάτων καθώς και η γνώση της βιβλιογραφίας για τα θεωρητικά ζητήματα των επαναστάσεων στον 20ο αιώνα και οι νέες κατευθύνσεις στην έρευνα για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο.
Στο νέο του βιβλίο ο Βόγλης αποφεύγει να τονίσει, είτε τον ρόλο των ξένων στην έκβαση του πολέμου, εννοώ τόσο την βοήθεια των ΄Αγγλων και Αμερικανών στον Εθνικό Στρατό, αλλά και τη βοήθεια των σοσιαλιστικών χωρών στο ΔΣΕ, είτε την ανασυγκρότηση του κράτους της εθνικοφροσύνης με τα κατασταλτικά μέτρα και τα μέτρα του αποκλεισμού των πολιτών από τα δικαιώματα τους. Το ερμηνευτικό του πλαίσιο στηρίζεται σε 4 παραμέτρους ανάλυσης και προσέγγισης του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Η πρώτη παράμετρος αφορά στην στρατιωτική και οικονομική βοήθεια των ξένων δυνάμεων στους αντιπάλους. Η δεύτερη παράμετρος αναφέρεται, όπως προείπαμε, στο ερμηνευτικό πλαίσιο της δυναμικής της επανάστασης, που θέτει το ζήτημα του πώς θα κυβερνηθεί ο πληθυσμός, την ώρα που οι αντίπαλοι χρησιμοποιούν όλα τα μέσα για την επικράτηση. Η τρίτη παράμετρος αφορά στον έλεγχο του εδάφους της επικράτειας της χώρας, των πόλεων, πράγμα που αποτελεί το επίδικο της σύγκρουσης. Η τελευταία παράμετρος είναι η κοινωνική δυναμική. Επιτρέψτε μου εδώ να είμαι πιο αναλυτικός, γιατί η αναλυτική παρουσίαση αυτής της παραμέτρου στο βιβλίο είναι αυτή που κατατάσσει την μελέτη του Βόγλη στην ιστοριογραφική «στροφή στην κοινωνία», επειδή επιχειρεί να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αποτελεί υποκείμενο και ταυτόχρονα αντικείμενο της πολιτικής.
Η κοινωνική δυναμική αναδεικνύεται με τον φωτισμό του βάρους των κατοχικών συγκρούσεων στην εξεύρεση μιας λύσης μετά την Απελευθέρωση. Κομβικό σημείο στην αλληλεπίδραση της κοινωνικής και πολιτικής δυναμικής είναι η ήττα του αριστερού κινήματος στα Δεκεμβριανά το 1944. Για την πολιτική του ΚΚΕ η ήττα αυτή σήμαινε το πρώτο ρήγμα στο εαμικό στρατόπεδο. Το δεύτερο και σημαντικότερο ρήγμα που απογύμνωσε το ΚΚΕ από τους συμμάχους του ήταν η διπλή απόφαση για αποχή από τις εκλογές στις 31 Μόρτη 1946 και η έναρξη της δράσης ένοπλων ομάδων . Πετυχημένα , κατά την κρίση μου , ο Βόγλης την διπλή πολιτική του ΚΚΕ (νόμιμη και παράνομη) την εντάσσει στις συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί και προσπαθεί να ανιχνεύσει τα κίνητρα που οδήγησαν στις συγκεκριμένες αποφάσεις, αποφεύγοντας να υποπέσει στο σφάλμα της εκ των υστέρων γνώσης για τα αποτελέσματα των αποφάσεων. Παράλληλα, ο συγγραφέας επισημαίνει πως τελικά ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ξεκίνησε και παρέμεινε ένα πόλεμος της υπαίθρου, επειδή ο κόσμος της Αριστεράς στις πόλεις δεν ήταν διατεθειμένος να ακολουθήσει το δρόμο της στρατιωτικής σύγκρουσης, ενώ ο κόσμος της υπαίθρου είχε ενσωματώσει τις πρακτικές της ένοπλης πάλης μέσα από την παράδοση της Αντίστασης κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Ταυτόχρονα, η ανασυγκρότηση του εθνικού κράτους με τις πολιτικές αποκλεισμού, βίας και εκτελέσεων απέκοψε τις πόλεις και μέρος της υπαίθρου από την ενεργό υποστήριξη των ανταρτών.
Η δυναμική παρουσίαση της κατάστασης του Εθνικού Στρατού καθώς και της δομής και της λειτουργίας του ΔΣΕ καθιστά εμφανή στον αναγνώστη την πορεία των συγκρούσεων, τα διλήμματα των πρωταγωνιστών και την καίρια σημασία της αμερικάνικης βοήθειας για την τελική κατάληξη του Εμφυλίου. Συνεπώς, η συνθετική προσέγγιση του Βόγλη ενσωματώνει τη μελέτη όλων των παραμέτρων που καθόρισαν την πορεία των συγκρούσεων. Με ιδιαίτερο τρόπο θέλω να αναφερθώ στο 5ο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο «Οι Πόλεις σε Κατάσταση Πολιορκίας», επειδή αναδεικνύει τις συνθήκες πλήρους ελέγχου και ασφυξίας στις ελληνικές πόλεις. Στο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι ομάδες πολιτών που ζουν χωρίς δικαιώματα , έρμαια των κατασταλτικών μέτρων του κράτους, οι «ανταρτόπληκτοι», οι απόπειρες για ένα νέο κοινωνικό ξεκίνημα. Ο Στρατός αναδεικνύεται σε καίριο πεδίο της επανανοηματοδότησης της πολιτικής και κοινωνικής δράσης με άμεσο στόχο την απονομιμοποίηση και την συντριβή της «Λαϊκής Επανάστασης» του ΔΣΕ.
Τελειώνοντας, επιθυμώ να σημειώσω πως η μελέτη του Βόγλη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους ερευνητές της Τοπικής Ιστορίας της Ημαθίας, επειδή παραθέτει στοιχεία από αρχεία της UNRRA και φωτογραφίες από τα National Archives των Ηνωμένων Πολιτειών για την Ημαθία και τη Βέροια. Συνεπώς, ο ερευνητής της Τοπικής Ιστορίας μπορεί, αφενός, να ταυτοποιήσει την πατρότητα κάποιων φωτογραφιών, οι οποίες παρουσιάζουν σκηνές της Βέροιας την περίοδο του εμφυλίου, που κυκλοφορούν χωρίς να γνωρίζουμε την εποχή και τον φωτογράφο, αφετέρου, να σκεφθεί πως στα ίδια αρχεία πιθανόν να υπάρχουν και άλλες φωτογραφίες που να αφορούν την ιστορία της περιοχής μας στην ίδια περίοδο.
Ο Πολυμέρης Βόγλης με το τελευταίο του βιβλίο μας προσφέρει μια συνθετική μελέτη για τον ελληνικό εμφύλιο, βασισμένη σε μια ενδελεχή αρχειακή έρευνα και ανασύνθεση της μέχρι τώρα βιβλιογραφίας που πλουτίζει τη γνώση μας για την εποχή και τα διακυβεύματά της. Παραμερίζοντας το ερώτημα «Ποιος φταίει για τον εμφύλιο», παρακολουθεί τις αιτίες της σύγκρουσης, τις συνθήκες που διαμορφώνονται στα στρατόπεδα των αντιπάλων, θέτοντας στο επίκεντρο τη δυναμική αλληλεπίδρασης των πολιτικών παραγόντων με τους κοινωνικούς.
