Το Facebook είναι για πολλούς από εμάς αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς μας. Θα το τσεκάρουμε μόλις ξυπνήσουμε ή θα χαζέψουμε λίγο πριν κοιμηθούμε για να χαζολογήσουμε και να μας πάρει ο ύπνος. Κάποιο άλλοι όμως, θα αφιερώσουμε ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του χρόνου μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Θα τσεκάρουμε τι συμβαίνει με τους φίλους μας και θα επικοινωνούμε με πολλούς γνωστούς και άγνωστους με ιδιαίτερη συχνότητα.
Που είναι το υγιές όριο;
Facebook και εθισμός
Είσαι εθισμένος στο Facebook? Ερευνητές στη Νορβηγία* κατασκεύασαν μια κλίμακα για να βαθμολογήσουν το βαθμό εθισμού στη δημοφιλή εφαρμογή κοινωνικής δικτύωσης. Για να καταλάβει κάποιος εάν βρίσκεται σε ένα τέτοιο στάδιο εφιστούν την προσοχή σε έξι προειδοποιητικά σημάδια.
Δες τις παρακάτω δηλώσεις και απάντησε με βάση την κλίμακα (1) Πολύ σπάνια, (2) Σπάνια, (3) Κάποιες φορές, (4) Συχνά, (5) Πολύ συχνά. Σημείωσε τις απαντήσεις σου.
§ Περνάς πολύ χρόνο σκεπτόμενος το Facebook ή σχεδιάζοντας να το χρησιμοποιήσεις
§ Νιώθεις μια εσωτερική ώθηση να χρησιμοποιήσεις το Facebook όλο και περισσότερο
§ Χρησιμοποιείς το Facebook για να ξεχνάς τα προβλήματά σου
§ Προσπάθησες ανεπιτυχώς να μειώσεις τη χρήση του Facebook
§ Γίνεσαι ανήσυχος ή προβληματίζεσαι όταν δεν είναι δυνατόν να το χρησιμοποιήσεις
§ Χρησιμοποιείς το Facebook τόσο πολύ που έχει αρνητικό αντίκτυπο στις σπουδές ή τη δουλειά σου
Αν έχεις απαντήσει Συχνά ή Πολύ συχνά σε τουλάχιστον τέσσερις από τις έξιδηλώσεις τότε αυτό είναι μια ισχυρή ένδειξη ότι μπορεί να είσαι εθισμένος στο Facebook.
Facebook και εγκέφαλος
Γιατί είναι το Facebook τόσο εθιστικό;
Κάθε φορά που παίρνουμε ένα like, ή μας στέλνουν ένα μήνυμα, ο εγκέφαλός μας παράγει ντοπαμίνη. Η ντοπαμίνη είναι μια ουσία η οποία όταν παράγεται εμείς γουστάρουμε πάρα πολύ. Θέλουμε κι άλλο. Συνέχεια.
Σε πειράματα που έχουν γίνει σε ποντίκια, όταν πατούσαν ένα μοχλό ενεργοποιούνταν οι δέκτες ντοπαμίνης του εγκεφάλου τους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τα τρωκτικά να πατούν το μοχλό μέχρι και 2000 φορές το 24ωρο. Αγνοούσαν κάθε τι άλλο που συνέβαινε γύρω τους. Δεν ήθελαν να φάνε ή να πιουν νερό ακόμα και αν ήταν πολύ πεινασμένα. Τα αρσενικά αγνοούσαν θηλυκά που ήταν σε γόνιμη φάση. Τίποτα δεν τους ένοιαζε παρά το να παίρνουν συνέχεια τη δόση της ντοπαμίνης. Αν δεν τα αποσυνέδεαν οι ερευνητές από το μηχάνημα θα πέθαιναν πατώντας το μοχλό αυτό…
Έτσι και στους ανθρώπους, το ίδιο κέντρο επιβράβευσης του εγκεφάλου το οποίο ενεργοποιείται για το φαγητό και το νερό, ενεργοποιείται και με κοινωνικά ερεθίσματα. Βέβαια, η δόση της ντοπαμίνης έχει σημασία. Ο μηχανισμός λειτουργίας όμως είναι ο ίδιος.
Τα κοινωνική ερεθίσματα μπορεί να είναι ένα χαμόγελο ή ότι κάποιος σου είπε ότι έκανες κάτι καλά, για παράδειγμα.
Στον διαδικτυακό κόσμο αυτό είναι το like, το comment (σχόλιο) και το share(κοινοποίηση).
Επιπροσθέτως, κάθε φορά που μοιραζόμαστε, σχολιάζουμε κάτι ή κάνουμε like δημιουργούμε μια προσδοκία. Νιώθουμε πως ανήκουμε κάπου και ότι διευρύνουμε την εικόνα του εαυτού μας μέσω του μοιράσματος.
Και δε χρειάζεται καν να πατήσουμε το like για να νιώσουμε το μικρό «φτιάξιμο». Αρκεί ο ήχος του κινητού μας ότι ήρθε ένα μήνυμα και θέλουμε να τσεκάρουμε να δούμε τι έγινε. Αυτός ο ήχος τώρα παίζει το ρόλο του ερεθίσματος. Με αυτόν τον ήχο «φτιαχνόμαστε».
Έτσι θα ποστάρουμε κάτι και θα πάρουμε το πρώτο «φτιάξιμο» και μετά με κάθε αντίδραση στο post μας θα παίρνουμε και άλλες «δόσεις».
Ε, και;
Και τι πειράζει αν είμαι εθισμένος; κάποιος θα μπορούσε να ρωτήσει. Αν εμένα μου αρέσει, τότε με γεια μου με χαρά μου.
Εδώ δεν μπορείς να πεις και πολλά εκτός από το ότι η γνώση είναι δύναμη και ότι βοηθάει να γνωρίζουμε όλες τις πλευρές μιας κατάστασης πρωτού λάβουμε μια απόφαση.
Facebook και μοναξιά
Ενώ πολλά έχουν ειπωθεί για το αν η χρήση του Facebook προκαλεί μοναξιά, μια μετα-ανάλυση** (μια έρευνα πάνω στις έρευνες για το Facebook) έδειξε ότι όσοι νιώθουν μοναξιά χρησιμοποιούν το Facebook περισσότερο. Δεν είναι ότι η χρήση του Facebook κάνει τους ανθρώπους πιο μοναχικούς.
Αν είσαι μοναχικός άνθρωπος όμως, έχεις σκεφτεί μήπως το Facebook διατηρεί τη μοναξιά σου;
Όλοι οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη να συνδεόμαστε και να νιώθουμε ότι ανήκουμε σε μια ομάδα. Έχουμε την ανάγκη να επικοινωνούμε. Αυτό το οποίο μας προσφέρει το Facebook είναι ένα είδος προστατευμένης ιδιάζουσας επικοινωνίας. Πίσω από μια οθόνη δεν θα εκτεθούμε πολύ. Μπορεί να μην είναι η πραγματική επικοινωνία αλλά το ρόλο της τον παίζει. Εμείς θα περάσουμε καλά για λίγο. Όσο διαρκέσει.
Δυστυχώς όμως δύσκολα θα αντικαταστήσει την ουσιαστική πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία που έχουμε ανάγκη πραγματικά.
Το πρόβλημα δεν είναι εδώ. Το πρόβλημα είναι ότι όχι μόνο δεν μπορεί να την αντικαταστήσει αλλά επειδή η ηλεκτρονική επικοινωνία μας καλύπτει έως ένα σημείο, τελικά σαμποτάρει την προσπάθειά μας να συνδεθούμε και να επικοινωνήσουμε όπως το χρειαζόμαστε.
Που να μπαίνεις τώρα στη διαδικασία να παίρνεις τηλέφωνα, να κανονίζεις, να ντύνεσαι να εκτίθεσαι όταν η μερική κάλυψη της ανάγκης επικοινωνίας σου είναι στην παλάμη του χεριού σου. Το κινητό εννοώ…
Όπως το να έχεις μια χαζοσχέση που δεν σε γεμίζει σε εμποδίζει από το να ψάξεις να βρεις μια σχέση που θα σε ικανοποιεί, έτσι και τα ημίμετρα ανθρώπινης επικοινωνίας που σου προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωση γίνονται αναχώματα στην προσπάθειά σου να συνδεθείς όπως πραγματικά σε βοηθούσε.
Αν νιώθεις μόνος, λοιπόν, το Facebook μπορεί να σου κάνει παρέα. Ίσως όμως, να μην είναι η παρέα που μέσα σου επιθυμείς.
Facebook και ευτυχία
Δεν είναι μόνο το θέμα της μοναξιάς στο οποίο το Facebook μας επηρεάζει. Έρευνες έχουν βρει ότι η υψηλή χρήση του Facebook μειώνει το πόσο νιώθουμε ότι ευχαριστιόμαστε τη ζωή μας.
Και αυτό είναι πολύ λογικό.
Όλοι ποστάρουν συνήθως τα καλύτερα κομμάτια της ζωής τους, τις χαρούμενες στιγμές τους. Ποστάρουν τις φωτογραφίες τους αφού τις έχουν περάσει από ένα φίλτρο για να φαίνονται ακόμα καλύτερες από ό,τι είναι.
Με άλλο λόγια, πρώτον δημιουργείται μια ψευδή αίσθηση ότι τα πράγματα πηγαίνουν μόνο καλά για εκείνους, αφού δεν βάζουν και τα άσχημα (αυτό λέγεται selection bias στην ψυχολογία) και δεύτερον τα ωραία τους τα εμφανίζουν ακόμα πιο όμορφα από όσο στην πραγματικότητα είναι.
Έτσι το Facebook προβάλει μια εξωραϊσμένη εικόνα της ζωής. Όταν μετά εμείς αναπόφευκτα συγκρίνουμε τη δική μας ζωή με αυτή την εικόνα, είναι πολύ φυσιολογικό να πιστέψουμε ότι η δική μας υπολείπεται αυτού του μη ρεαλιστικού προτύπου. Δημιουργούνται υψηλές προσδοκίες και έχουμε συζητήσει στο παρελθόν πώς οι υψηλές προσδοκίες είναι ο νούμερο ένα εχθρός της ευτυχίας.
Συμπέρασμα
Το Facebook είναι ένα εργαλείο. Όπως το μαχαίρι μπορείς να το χρησιμοποιήσεις για να κόψεις ψωμί ή να κόψεις το δάχτυλό σου (ή του γείτονα) έτσι και το Facebook θα σου δώσει το αποτέλεσμα της χρήσης που θα του κάνεις.
Οι δομές του εγκεφάλου μας όμως μας κάνουν επιρρεπείς στη χρήση του και ο εθισμός στην ηλεκτρονική ντοπαμίνη είναι εύκολος. Θέλει προσοχή.
Δεν προτείνω να μην το χρησιμοποιούμε. Θα ήταν παράλογο και ανέφικτο ίσως. Άλλωστε έχει πολλές πολύ βοηθητικές λειτουργίες.
Μπες στο Facebook και βρες ένα παλιό φίλο. Είναι πολύ χρήσιμο γι αυτό.
Και μετά στείλε του ένα μήνυμα να πάτε για καφέ.
Ο Δημήτρης Φλαμούρης είναι Μαθηματικός – Ψυχολόγος Ph.D.
