“Οι τρόποι που το διαδίκτυο αλλάζει την εκμάθηση της μουσικής” γράφει η Πόπη Φιρτινίδου

Πόπη Φιρτινίδου

Το διαδίκτυο μπήκε στη ζωή των παιδιών και των εφήβων και σημάδεψε όλες τις πλευρές της, είτε αυτές αφορούν στην απολύτως προσωπική τους ζωή, είτε στην παιδεία, είτε -τέλος- στον ελεύθερο χρόνο τους.

Η ενασχόληση με την μουσική πάντα ήταν ένας τόπος συνάντησης της παιδείας με τον ελεύθερο χρόνο για τρεις λόγους. Είναι γεγονός πως παραδοσιακά η εκμάθηση της μουσικής παρέχεται κυρίως σε οργανωμένα πλαίσια, όπως Ωδεία, Μουσικά Σχολεία, φιλαρμονικές, ιδιαίτερα μαθήματα κ.λπ., όπως επίσης και πως μέσα στα πλαίσια αυτά οι μαθητές πρέπει να ανταποκρίνονται σε απαιτήσεις που ορίζουν οι εκάστοτε διδάσκοντες, που κρίνουν και βαθμολογούν. Παρ’ όλα αυτά, η εκμάθηση κάποιου μουσικού οργάνου, η συμμετοχή σε κάποια νεανική χορωδία ή/και οργανικό σύνολο δεν είναι υποχρεωτικά σε καμία χώρα του κόσμου, άρα μπορούν να χαρακτηριστούν κομμάτι του ελεύθερου χρόνου των παιδιών. Στη χώρα μας προς την ίδια κατεύθυνση συνηγορούν και δύο ακόμα συστατικά της νεοελληνικής πραγματικότητας: α) παρά το γεγονός πως στις μικρές ηλικίες είναι οι οικογένειες που επιμένουν να συνεχίζουν τα παιδιά τους τα μαθήματα Μουσικής, στην εφηβεία η εικόνα αυτή αντιστρέφεται και κατά κανόνα είναι τα παιδιά που λαχταρούν να κρατήσουν τη Μουσική στη ζωή τους, πολλές φορές κόντρα στην γονεϊκή επιθυμία ή και απαίτηση, β) οι μαθητές που αποφοιτούν από τα Ωδεία αποτελούν ένα μικρό ποσοστό των σπουδαστών τους, ενώ επιπλέον οι περισσότεροι από αυτούς τους αποφοίτους δεν βιοπορίζονται από την διδασκαλία της Μουσικής, γεγονός που σημαίνει πως είναι η απόλαυση της Μουσικής και όχι η εξασφάλιση κάποιου τίτλου σπουδών που αποτελεί την κινητήρια δύναμη της σχέσης Μουσικής – νέου.

Το 2005 ο Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη διεξήγαγε έρευνα σχετικά με τη σχέση των νέων με το Διαδίκτυο. Τα αποτελέσματα της έρευνας κατέστησαν σαφές πως η εξοικείωση των παιδιών και των εφήβων με το Διαδίκτυο είναι αναμφισβήτητο γεγονός και συμβαίνει με διαρκώς εντεινόμενο ρυθμό. Ανάλογες έρευνες του ίδιου οργανισμού τις επόμενες χρονιές επιβεβαίωσαν τα συμπεράσματα. Η αρχική έρευνα καταδείκνυε πως αν και οι προτιμητέες δραστηριότητες των παιδιών δεν είχαν σχέση με την παιδεία (πχ. παιχνίδια, παρακολούθηση βίντεο, τσάτινγκ, ενημέρωση των σελίδων κοινωνικής δικτύωσης), παρ’ όλα αυτά, πολλές από αυτές θα μπορούσαν να έχουν εκπαιδευτικές εφαρμογές.  Η δυνατότητα να βγάλουμε κάτι χρήσιμο από κάτι ευχάριστο είναι έτσι κι αλλιώς τόσο γοητευτική για τους εκπαιδευτικούς όσο και πολύτιμη για τα παιδιά. Στάθηκε, δε, η πιο σημαντική πρόκληση που αντιμετώπισε το επάγγελμά μας τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια.

Το γεγονός πως η πληροφορία δεν αποτελεί γνώση και μάλιστα συχνά αποτελεί το ακριβώς αντίθετό της, είναι γνωστό στους θεωρητικούς της Εκπαίδευσης, αλλά και τους λειτουργούς της. Αποτελεί, δε, τροχοπέδη στην προσπάθειά μας να καλλιεργήσουμε την κριτική σκέψη των παιδιών και να τους εμφυσήσουμε την πεποίθηση πως η επιλογή της έγκυρης πηγής όχι μόνο είναι δυνατότητα, αλλά και υποχρέωσή τους. Οι δάσκαλοι της Μουσικής ήρθαμε σε επαφή με την πραγματικότητα της υπερπροσφοράς πληροφοριών κυρίως με δύο τρόπους:

α) μαθητές περιέγραφαν τον ερμηνευτή που έπαιζε ή τραγουδούσε σε κάποιο βίντεο χωρίς  να αναφερθούν σε κάποιο ιδιαίτερο μουσικό χαρακτηριστικό τους ή έστω να έχουν συγκρατήσει το όνομά του, αλλά χρησιμοποιώντας περιγραφές όπως «ένας γεράκος», «ένας σχιστομάτης», «μία μαύρη με ένα ωραίο φουστάνι» (και τα τρία είναι πραγματικά παραδείγματα περιγραφών που έκαναν μαθητές μου οι οποίοι έπρεπε να κάνουν συγκριτική ακρόαση κάποιων μουσικών έργων). Ενημερωτικά αναφέρω πως ο «γεράκος» ήταν ο Vladimir Horowitz, o «σχιστομάτης» ήταν ο Seiji Osawa, ενώ η «μαύρη με το ωραίο φουστάνι» ήταν η Jessie Norman. Αυτό ήταν απίθανο να συμβεί στην προ του Διαδικτύου εποχή, όταν ο μόνος τρόπος απόκτησης κάποιας ερμηνείας ενός έργου ήταν η αγορά ενός δίσκου ή CD, πράγμα που, επειδή δέσμευε το χαρτζιλίκι μας, έπρεπε να γίνεται στοχευμένα και με περίσκεψη, ενώ και μόνο το γεγονός της αποτύπωσης μιας ερμηνείας σε δίσκο ή cd προκαλούσε ένα δέος που σήμερα δεν υπάρχει.

β) μαθητές υιοθετούσαν άκριτα ερμηνευτικές προτάσεις που άκουσαν σε κάποιο βίντεο θεωρώντας πως όποια πληροφορία προέρχεται από την οθόνη του υπολογιστή τους είναι εξ ορισμού αξιόπιστη και εφαρμόσιμη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να βρισκόμαστε, οι δάσκαλοι, απολογούμενοι για όποια διαφωνία έχουμε προς τις προτεινόμενες ερμηνείες, ή με άλλα λόγια αναγκαζόμασταν να «μοιραζόμαστε» τους μαθητές μας τόσο με μεγαλοφυείς μουσικούς κάθε εποχής και σχολής και σπουδαίους καθηγητές εξαιρετικών μουσικών ιδρυμάτων, όσο και με χρυσές (ή και μπακιρένιες) μετριότητες που ήταν απλώς ματαιόδοξες ή/και χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να διαφημιστούν με τους όρους της αγοράς.

Ήταν, δηλαδή, προφανές πως μια νέα κουλτούρα ακρόασης της μουσικής, κλασσικής ή όχι, γεννιόταν και, αν δεν θέλαμε να έχουμε την τύχη των δεινοσαύρων, έπρεπε να την ενσωματώσουμε στην καθημερινότητά μας, εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες που το Διαδίκτυο μάς έδινε. Και, πραγματικά, οι δυνατότητες αυτές είναι πολλές και η έξυπνη εκμετάλλευσή τους από τους μαθητές μπορεί να αυξήσει την αυτονομία τους μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία, να την κάνει πιο δική τους, να τους κάνει περισσότερο κυρίους του χρόνου τους, να κάνει δηλαδή περισσότερο τον χρόνο τους δικό τους χρόνο.

Κατ’ αρχάς το Διαδίκτυο είναι μια εξαιρετική μουσική βιβλιοθήκη. Η αξία των βιβλίων μουσικής δεν είναι αμελητέο κομμάτι του συνολικού κόστους των μουσικών σπουδών. Συχνά είναι εισαγόμενα και πολύ ακριβά, και επιπλέον στις τελευταίες τάξεις τα καινούρια έργα έρχονται με καταιγιστικό ρυθμό, άρα πρέπει συνεχώς να αγοράζονται καινούρια βιβλία. Παλιότερα η μοναδική μας εναλλακτική ήταν φωτοτυπίες που προέρχονταν από κάποιον άλλο μαθητή που είχε διδαχθεί το ίδιο έργο ή τους δασκάλους μας, και ήταν πολύ συχνά βρόμικες και γεμάτες σημειώσεις σε τέτοιο βαθμό που καθίσταντο μη λειτουργικές. Σήμερα μπορεί κάθε μαθητής να έχει στα χέρια του καθαρά, νοικοκυρεμένα μουσικά κείμενα με μηδενικό κόστος.

Επιπλέον οι διαδικτυακές κοινότητες αγαπούν να μοιράζονται. Το διαπιστώνουμε παρατηρώντας πόσο πολλοί μουσικοί, επαγγελματίες ή ερασιτέχνες, ανεβάζουν στον κυβερνοχώρο μεταγραφές ή αποδόσεις δημοφιλών έργων που έκαναν οι ίδιοι, ή παρτιτούρες (σκαναρισμένες ή ψηφιοποιημένες) που έφτασαν στα χέρια τους με οποιοδήποτε τρόπο. Γι’ αυτό είναι πλέον σχεδόν απίθανο να αναζητήσει κάποιος ένα κομμάτι και να μην το βρει. Όσοι και όσες δάσκαλοι/δασκάλες και καθηγητές/καθηγήτριες ετοιμάζουν σχολικές γιορτές σίγουρα είναι ενήμεροι/ες αυτής της νέας πραγματικότητας και το πόσο αυτή έχει ανεβάσει το επίπεδο των μουσικών επενδύσεων των γιορτών. Για τον ίδιο λόγο είναι σχεδόν αδύνατο να αντιμετωπίσει ένας δάσκαλος κάποιο ιδιαίτερο θέμα (πχ. διδασκαλία οργάνου σε τυφλά παιδιά ή σε παιδιά με κάποιο είδος υστέρησης) και να μην εντοπίσει κάποια ιστοσελίδα ή κάποιο φόρουμ που να δίνει πληροφορίες (αν και όχι πάντα αξιόπιστες), συμβουλές (αν και όχι πάντα εφαρμόσιμες) και κουράγιο (πάντα ευπρόσδεκτο).

Η εκμάθηση μουσικών οργάνων μέσω Διαδικτύου έκανε την εμφάνισή της στις χώρες της Δύσης πριν από πάνω από δεκαπέντε χρόνια. Τα «κατά» της επιλογής αυτής είναι προφανή: οι πολέμιοί της επικαλούνται κυρίως την απαξίωση της εγγύτητας δασκάλου μαθητή ως μίας εκ των ων ουκ άνευ προϋποθέσεων για τη σωστή διδασκαλία, την αδυναμία σωματικής επαφής μεταξύ δασκάλου και μαθητή, χωρίς την οποία πολλά στοιχεία της εκμάθησης δεν μπορούν να διδαχθούν (παράδειγμα η σωστή αναπνοή, η κακή στάση του σώματος που μπορεί να φέρει τενοντίτιδες, λαρυγγίτιδες και άλλους τραυματισμούς), την αδυναμία βλεμματικής επαφής δασκάλου – μαθητή, και την απόλυτη εξάρτηση της διεξαγωγής του μαθήματος από την εκάστοτε ποιότητα της σύνδεσης. Τα «υπέρ», από την άλλη πλευρά, δεν είναι τόσο λίγα όσο θα περίμενε κανείς. Θα περίμενε, δηλαδή, κανείς να γίνεται αναφορά από τους υπέρμαχους της λύσης αυτής μόνο στο χαμηλό κόστος και την απαλοιφή της απόστασης από το σύνολο των παραγόντων που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην επιλογή του δασκάλου. Όμως: τα αποτελέσματα ερευνών που έκαναν θεωρητικοί της εκπαίδευσης, πανεπιστημιακοί αλλά και υποψήφιοι διδάκτορες που ερευνούσαν το θέμα για την εκπόνηση των διατριβών τους συγκλίνουν στο ότι δεν είναι λίγοι οι νέοι που επέλεξαν την εκμάθηση μέσω Skype, και που και αν ακόμα μπορούσαν να έχουν τον δάσκαλό τους στην πόλη τους, δεν θα προτιμούσαν τα παραδοσιακού τύπου μαθήματα.

Στην Ελλάδα δεν παρατηρούνται περιπτώσεις σημαντικού αριθμού αποχωρήσεων μαθητών από τις δομές προσφοράς μουσικής γνώσης για να παρακολουθήσουν online μαθήματα που προσφέρονται πλέον από αρκετές πηγές. Όμως ο αριθμός των οικογενειών που επιλέγουν να ξεκινήσουν με αυτόν τον τρόπο την εκμάθηση της Μουσικής βαίνει αυξανόμενος και, αν κρίνουμε από την ευρωπαϊκή και αμερικανική πραγματικότητα, η τάση θα συνεχίσει να είναι αυξητική. Σε έρευνες, όπως αυτές στις οποίες αναφέρθηκα νωρίτερα, φαίνεται πως στη σύγκριση των επιδόσεων των μαθητών που ακολουθούν τα παραδοσιακού τύπου μαθήματα και αυτών που διδάσκονται μέσω Skype, οι δεύτεροι υπολείπονται μεν, αλλά κατά τόσο λίγο που δεν είναι άξιο λόγου (εδώ αξίζει να αναφερθεί πως ειδικά στο –ευρύτατο και σημαντικό- πεδίο των μαθημάτων θεωρίας, οι μαθητές που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να διδαχθούν, έχουν καλύτερα αποτελέσματα, εν μέρει διότι η διαδραστικότητα των ανάλογων λογισμικών κάνει την μελέτη πιο ενδιαφέρουσα και αποτελεσματική).

Κάνουν, βεβαίως, όλοι οι ερευνητές λόγο για την ξεχωριστή κατηγορία των αρχάριων μαθητών οι οποίοι, λόγω της μικρής -συνήθως- ηλικίας τους, έχουν ανάγκη από την προσωπική επαφή περισσότερο. Αξίζει να σημειωθεί πως ιδιαίτερα στα όργανα που δεν σχετίζονται στενά με την απόκτηση κάποιου τίτλου σπουδών, όπως, ας πούμε, η ηλεκτρική κιθάρα και το ηλεκτρικό μπάσο, η εκμάθηση μέσω διαδικτύου φαίνεται πως σύντομα θα είναι κανόνας και όχι εξαίρεση.

Άτυπη Εκπαίδευση ονομάζεται αυτή που αποκτάται εκτός οργανωμένων δομών όπως είναι τα σχολεία. Συχνά ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει όσα μαθαίνουμε μέσω της εμπειρίας, του παιχνιδιού, της κοινωνικοποίησης ή της προσωπικής αναζήτησης. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι πως εν αντιθέσει με την τυπική εκπαίδευση είναι μαθητο-κεντρική. Είναι προφανές πως το Διαδίκτυο μπορεί να είναι ένα εξαιρετικό πεδίο απόκτησης άτυπης εκπαίδευσης. Μουσικές κοινότητες ονομάζονται ομάδες λατρών της Μουσικής που ενώνονται από την αγάπη τους για το ίδιο είδος μουσικής. Ο σχηματισμός τους είναι πολύ συνηθισμένος στο εξωτερικό με τα μέλη τους να βρίσκονται όχι απλώς σε διαφορετικές πόλεις, αλλά συχνά και σε διαφορετικές χώρες, καθώς το Διαδίκτυο τούς βοηθά να επικοινωνούν. Στο πλαίσιο τέτοιων κοινοτήτων, μέλη που κατέχουν μια μουσική γνώση γίνονται συχνά δάσκαλοι, κριτές και κοινό για άλλα μέλη που θέλουν να την αποκτήσουν. Οι παρέες των εφήβων πολύ συχνά λειτουργούν ως τέτοιες κοινότητες και ανταλλάσουν μουσικές γνώσεις με τον τρόπο αυτό μέσω Διαδικτύου, αλλά και μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι ερευνητές που αφιερώνουν εργασίες τους στην παρακολούθηση τέτοιων ομάδων και καταγράφουν τα αποτελέσματα των μαθημάτων που προσφέρουν κάποια μέλη σε άλλα, διαπιστώνουν πως μεγάλο μέρος του προφανούς τεχνικού ελλείμματος, αφού όλοι οι εμπλεκόμενοι είναι ερασιτέχνες, καλύπτεται από τον ενθουσιασμό για τη μάθηση και τη φαντασία των παιδιών.

Πίσω στην τυπική μουσική εκπαίδευση, η στάση μας, ως δασκάλων, είναι αυτή που θα καθορίσει, σε μεγάλο βαθμό, την επόμενη μέρα της μουσικής που θα παίξουν οι μαθητές μας. Πιστεύω πως πρέπει να τους ενθαρρύνουμε να μπουν από την πόρτα και όχι από το παράθυρο στην χρήση του Διαδικτύου για την Μουσική τους. Προσωπικά, ξεκινώ αναφέροντας στα παιδιά την παροιμία «η φτήνια τρώει τον παρά» η οποία βρίσκει το προφανές ανάλογό της στην ποσότητα του προσφερόμενου μέσω του Διαδικτύου υλικού και την κριτική ικανότητα που είναι πολύτιμη και αναντικατάστατη. Αρκετοί είναι ήδη οι συνάδελφοι που ενθαρρύνουν την συγκριτική αποτίμηση διαφόρων ερμηνειών κάποιου έργου που διδάσκονται οι μαθητές και υπάρχει ανεβασμένο στο Youtube. Eνημερωτικά αναφέρω πως σχεδόν τα πάντα είναι ανεβασμένα, ακόμα και μικρά παιδικά έργα, παιγμένα άλλοτε από μεγάλους σε ηλικία μουσικούς, και άλλοτε από παιδιά βιντεοσκοπημένα στο σπίτι τους, σε σχολικές εξετάσεις, ή επιδείξεις, πράγμα που κάποιες φορές (όχι όλες) μπορεί να είναι ένα υγιές κίνητρο για τα παιδιά. Χρήσιμο είναι ένας δάσκαλος να μοιράζεται με τους μαθητές του τα κριτήρια με τα οποία μπορεί να κριθεί ένα τέτοιο βίντεο και να τους ενθαρρύνει να ορίσουν τα δικά τους κριτήρια. Αυτό μπορεί να γίνει με την παρακολούθηση (στην αρχή μαζί, αργότερα δεν χρειάζεται να είναι παρόντες οι δάσκαλοι) σεμιναρίων και master classes που έδωσαν ή/και δίνουν οι τιτάνες της Μουσικής πάνω στην ερμηνεία μουσικών έργων και που παλιότερα ήταν ιδιοκτησία αποκλειστικά μουσικών ιδρυμάτων, αλλά πλέον αποτελούν μέρος του διαδικτυακού σύμπαντος. Η παιδαγωγική αξία ενός τέτοιου βίντεο όπου ένας θρύλος της μουσικής διδάσκει κάποιο έργο που ένας μαθητής μελετά είναι πραγματικά ανυπολόγιστη, για πολλούς λόγους: κατ’ αρχάς κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους δεν είναι πια εν ζωή, και γι’ αυτό το απόσταγμα της εμπειρίας τους καθίσταται ακόμα πιο πολύτιμο. Εκτός τούτου, στην περίπτωση που τα μαθήματα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν, το κόστος θα ήταν δυσθεώρητο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων master classes και στιγμών σοφίας εδώ:

Pablo Casals (βιολοντσέλο): https://www.youtube.com/watch?v=SiCwFuuEILg

Daniel Barenboim (πιάνο): https://www.youtube.com/watch?v=14dwegqniNg

https://www.youtube.com/watch?v=LCKZDSIHV80

Monserrat Caballé (τραγούδι): https://www.youtube.com/watch?v=o0mt4C1mxcU

Βεβαίως όλες οι συμβουλές, ακόμα και οι πιο πολύτιμες, δεν είναι βέβαιο πως μπορεί να είναι κατανοήσιμες, εφαρμόσιμες και αφομοιώσιμες από όλους τους μαθητές, όλων των ηλικιών και των επιπέδων ικανότητας, και σε αυτό το λεπτό σημείο είναι που πρέπει και αξίζει να επενδύσουμε τις προσπάθειές μας οι δάσκαλοι, ώστε να αποκτήσουν τα παιδιά αρκετή αυτοπεποίθηση ώστε να τολμούν να φιλτράρουν και να κρίνουν.

Η προσπάθεια αυτή, βεβαίως, ούτε αρκεί, ούτε είναι βέβαιο πως θα στεφθεί από επιτυχία. Κατά το δεύτερο εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους 2014 – 2015 διενεργήθηκε με τους μαθητές του Δημοτικού Ωδείου Βέροιας έρευνα, μέρος εργασίας για το Πανεπιστήμιο του Reading (Ηνωμένο Βασίλειο) πάνω στην αλληλεπίδραση του Διαδικτύου και της μουσικής παιδείας. Τα αποτελέσματα της έρευνας κατέστησαν σαφές πως στις μικρές και μεσαίες ηλικίες οι μαθητές μάλλον αδυνατούν να εντοπίσουν οποιοδήποτε ερμηνευτικό στοιχείο πέραν του πόσο γρήγορα παίζεται ένα έργο, πόσω μάλλον να το κρίνουν. Μόνο οι πλέον προχωρημένοι μπορούν να δουν τις λεπτές φωτοσκιάσεις μεταξύ διαφόρων ερμηνειών και να ακούσουν με κριτικό τρόπο μια μουσική ερμηνεία σε ποσοστό πάνω από 50%. Επίσης μόνο πέντε από τους οκτώ μαθητές της Ανωτέρας Σχολής μπόρεσαν να βελτιώσουν μια συγκεκριμένη τεχνική τους αδυναμία παρακολουθώντας κατάλληλο εκπαιδευτικό βίντεο που πρόσφερε και ανέβασε στο Διαδίκτυο μεγάλη εταιρία κατασκευής πιάνων. Παραδείγματα από αυτήν τη σειρά εκπαιδευτικών βίντεο εδώ:

https://www.youtube.com/watch?v=YLzjqHo_pms

https://www.youtube.com/watch?v=ThYjGWUTwFQ

Γίνεται φανερό πως η νέα πραγματικότητα αλλάζει τις δυναμικές όλων των σχέσεων που αναπτύσσονται μέσα στο πλαίσιο της μουσικής εκπαίδευσης, και κυρίως αυτής δασκάλου – μαθητή, στην οποία ο δεύτερος δεν είναι πια παθητικός δέκτης που ως μοναδικό παράθυρο προς την Μουσική έχει την γνώση και την γνώμη του δασκάλου του, ενώ ο πρώτος, δεν είναι πια κέντρο και κλειδοκράτορας ενός μουσικού κόσμου που δημιουργείται αποκλειστικά κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Ομολογουμένως, πολλοί δάσκαλοι μουσικής στέκονται επιφυλακτικοί και μάλλον φοβικοί. Όμως η αποστροφή του βλέμματός μας από την νέα αυτή κατάσταση είναι όχι μόνο καταδικαστέα, αλλά και καταδικασμένη, αφού η εξέλιξη δε μπορεί να γυρίσει προς τα πίσω για να παλινορθώσει το κύρος μας. Αν από τη δυσπιστία περάσουμε στην αποδοχή, κι από κει στη συνεργασία, πιστεύω πως φιλτράροντας το προσφερόμενο υλικό και καλύτεροι δάσκαλοι θα γίνουμε και οι μαθητές μας θα ζήσουν ως μέλη μιας παγκόσμιας κοινότητας ανθρώπων που αγαπούν αλλά και γνωρίζουν σε βάθος μια πολύτιμη Τέχνη.

Σημείωση Φαρέτρας: Η Πόπη Φιρτινίδου είναι καθηγήτρια πιάνου, Φυσικός και  πρώην Καλλιτεχνική Διευθύντρια του Δημοτικού Ωδείου Βέροιας.

Πηγές

http://www.arteducators.org/

Bellelo, R. C. (2013) Musical Achievement and Attitude of beginning Piano Students in a Synchronous Videoconferencing Lesson Environment (A Dissertation Submitted to the Graduate Faculty of the Louisiana State University and Agricultural and  Mechanical College in partial fulfilment of the requirements for the degree of Doctor in Philosophy in The College of Music and Dramatic Arts.

Brown, A. R. (1999) Music, media and making: humanising digital media in music education. International Journal of Music Education, 33(May). pp. 10-17.

Dammer, R.J. (2009). Utilizing Internet-Based Videoconferencing for Instrumental Music Lessons. Applications of Research in Music Education. Vol 28 (17). pp. 17-24

Chong, E.K. (2012) Contemplating Composition Pedagogy in the iPad Era. (ed. Janis Weller). 19th International Seminar of the Commission for the Education of the Professional Musician (CEPROM) and the International Society for Music Education: Educating Professional Musicians in a Global Context Philippos Nakas Conservatory, Athens, Greece, pp. (42 – 48)

Draper, P. (2007) Music two-point-zero: How participatory culture is reclaiming knowledge, power and value systems from the inside out. Queensland Conservatorium Research Centre, Twilight Series Public Lecture

Drenoyianni, H (2006) Reconsidering change and ICT: Perspectives of a human and democratic education. Education and Information Technologies – Springer Vol 11, pp  401–413

Gower, L; McDowall, J. (2012) Interactive music video games and children’s musical development British Journal of Music Education Vol. 29 (1)  pp 91 – 105

Her Majesty’s Inspectorate for Education and Training in Wales (ESTYN), (2013) The impact of ICT in pupils’ learning in Primary schools.

Hogle, J.G. (1996) Considering Games as Cognitive Tools: In search of effective ‘Edutainment’. University of Georgia Department of Instructional Technology August, Education Resources Information Center

Kim, E. (2013) Music technology-mediated teaching and learning approach for music education: A case study from an elementary school in South Korea International Journal of Music Education 31(4). pp 413- 427

Kratus, J. ( 2007) Music at the Tipping point. Music Educators Journal. November Issue, pp. 42-48.

Kruse, N.B.; Harlos, S.C.; Callahan, R.M.; Herring, M.L. (2013) Skype music lessons in the academy: Intersections of music education, applied music and technology.  Journal of Music, Technology & Education . Vol. 6 (1), pp 43-60..

Lockett, W.  (2010) Student perceptions about the effectiveness and quality of online musical instrument instruction. (Ph.D. Dissertation, Capella University) Education Resources Information Center

Myburgh, I (2012) Investigating the value of a computer game as introduction to piano learning for developing sight-reading skills in beginner piano students. A research report in partial fulfilment of the degree ‘Masters in Music’ (Performing Arts) University of the Witwatersrand, Johannesburg

OECD, (2005). Are students ready for a technology-rich world? What PISA studies Tell us.  Published on the responsibility of the Secretary-General of the OECD

Office for standards in Education (Ofsted) (2011) ICT in schools 2008–11, An evaluation of information and communication technology education in schools in England 2008–11.

Pike, P.D. Educating Musicians to Teach in the 21st Century: A Case Study of Piano Pedagogy Training That Prepares Musicians to Teach Synchronous Piano Lessons Online (ed. Janis Weller). 19th International Seminar of the Commission for the Education of the Professional Musician (CEPROM) and the International Society for Music Education: Educating Professional Musicians in a Global Context Philippos Nakas Conservatory, Athens, Greece, pp. (92 – 96)

Rudolph, T (2004). Teaching music with Technology 2nd edition. GIA Publications Chicago

Ruokonen, I; Juntunen, P; Ruismaki, H. (2013) Experiences of participants in minifiddlers’ distance learning environment. Problems in Music Pedagogy. Vol. 12 (2) , pp 93-105.

Rojas-Rajs, T; Alpiste, F; Lorente, P; Iglesias, F; Fernandez, J; Monguet, J. Effectiveness of Telepresence Learning Environment for Opera Singing: First Results from a Case Study. World Conference on E-Learning in Corporate, Government, Healthcare, and Higher Education, Oct 26, 2009 in Vancouver, Canada

Salavuo, M. (2008) Social media as an opportunity for pedagogical change in music education, Journal of Music Education and Technology, (1)

Salavuo, M. (2006) Open and informal online communities as forums of collaborative musical activities and learning British Journal of Music Education Vol. 23 (3), pp 253 – 271

Shoemaker, K; Van Stam, G (n.d.) e-Piano, a case of music education via e-learning in rural Zambia.

Stowell, D & Dixon, S. (2014) Integration of informal music technologies in secondary school music lessons British Journal of Music Education / Vol 31 (1), pp 19 – 39.

Tait, H.A. & Blaiklock, B.A. (2005) Outreach, Piano Pedagogy and the Future with Technology Australasian Piano Pedagogy Conference, University of Adelaide
12th – 16th July 2005

Waldron, J. (2013). Informal music learning in a convergent on- and offline music community. YouTube, fanvids, forums, vlogs and blogs. International Journal of Music Education. Vol. 31 (1) pp. 91 -105

Watson, J. (2008) Blending Learning: The Convergence of Online and Face-to-Face Education, North American Council for online learning

Woodbridge, B. (2009) Interactive e-Learning Piano Tutor for Children: with MIDI Connectivity University of the West of England Bristol Institute of Technology.

Woodford, P. (2005) Democracy and music Education, Indiana University Press.