Ο Νίκος Λάζαρης και το πάθος του για το λόγο και την αλήθεια

Συνέντευξη στη Δήμητρα Σμυρνή

Πηγαίνοντας να τον συναντήσω, ήξερα πως είναι ασυμβίβαστος και τολμηρός κριτικός, βαθύς γνώστης του λόγου και εραστής του μοναδικός. Πίστευα λοιπόν πως θα μιλήσω μ’ έναν άνθρωπο ιδιαίτερα αυστηρό, που θα εκπέμπει έντονα αυτήν την αυστηρότητα. Συνάντησα έναν άνθρωπο συναισθηματικό, νηφάλιο, που μπορεί να συνδυάσει την υπέρβαση της ποίησης (ως ποιητής), με τη στέρεα κριτική ματιά (ως κριτικός), σε μια εντυπωσιακή ισορροπία.
Ο Νίκος Λάζαρης μίλησε στη «ΦΑΡΕΤΡΑ» για όλους και για όλα. Λόγος περιεκτικός, απλός – και γι αυτό σημαντικός – αλλά και σκέψεις και τοποθετήσεις που αγγίζουν όχι μόνο την πνευματική ζωή αλλά και τις πληγές της σημερινής Ελλάδας.

Είστε μια προσωπικότητα πολυεδρική. Δημοσιογράφος, κειμενογράφος, σκηνοθέτης, ηθοποιός, ποιητής, κριτικός. Εδώ έρχεστε παρουσιάζοντας το βιβλίο σας με την τελευταία σας ιδιότητα, του κριτικού. Πόσο όμως οι προηγούμενες ιδιότητες επηρεάζουν την τελευταία ιδιότητα, του κριτικού;
Νομίζω ότι όλες αυτές οι ιδιότητες έχουν και το στοιχείο το κριτικό. Και, όταν σκηνοθετείς και, όταν γράφεις ποιήματα και, όταν παίζεις στο θέατρο, το κριτικό στοιχείο δε φεύγει, τουλάχιστον όσον αφορά εμένα, με την ιδιοσυγκρασία που έχω. Η κριτική για μένα, όπως έχω γράψει και στον πρόλογο του βιβλίου μου, « Η αιχμή του δόρατος», που παρουσιάζεται σήμερα στη Βέροια από τον «Ποιητικό Πυρήνα» Βέροιας και τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας δεν είναι ένα πάρεργο. Είναι μια φυσική προέκταση της ποίησής μου. Έχω γράψει μάλιστα ότι, αν δεν έγραφα ποιήματα, δε θα μ’ ενδιέφερε να γράψω και κριτική. Είναι αλληλένδετα, συγκοινωνούντα δοχεία. Και νομίζω ότι όλοι οι μεγάλοι ποιητές – φυσικά δε βάζω τον εαυτό μου σ’ αυτήν την κατηγορία – ήτανε και μεγάλοι κριτικοί. Σας θυμίζω τους Βαλερύ, Μπωντλαίρ, Έλιοτ…
Όλοι αυτοί υπήρξανε και σπουδαίοι κριτικοί.
Ο δε Βαλερύ λέει ότι ένας αυθεντικός ποιητής είναι και κατ’ ανάγκη καλός κριτικός. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Καβάφη. Έγραψε ελάχιστα ποιήματα, γιατί ακριβώς ήταν πάρα πολύ σημαντικός κριτικός. Έκοβε.
Σε αντίθεση με άλλους που δημοσιεύουν τόμους και το μεγαλύτερο μέρος τους είναι άχρηστο.

Είστε γνωστός κυρίως ως ποιητής και κριτικός. Ας ξεκινήσουμε από τον ποιητή. Η ποίησή σας είναι εικονοπλαστική, πικρά εξομολογητική, συχνά χρησιμοποιείτε το δεύτερο πρόσωπο, συνομιλώντας με τους ήρωες σας. Μια ποίηση με διάσταση έντονα ηθική, χωρίς όμως ίχνος διδακτισμού. Ποίηση ευανάγνωστη, χωρίς υποχωρήσεις και παραχωρήσεις. Πιστεύετε πως η ποίηση πρέπει να είναι προσεγγίσιμη ή να κρατά τον αναγνώστη σε απόσταση, δημιουργώντας ένα τείχος αμηχανίας και θαυμασμού, που πηγάζει από την ανικανότητά του να προσεγγίσει το ποίημα;
Ασφαλώς και δεν πιστεύω ότι η ποίηση πρέπει να κρατά μια απόσταση από τον αναγνώστη. Είμαι εντελώς αντίθετος. Πιστεύω ότι στην ποίηση το κύριο στοιχείο είναι η συγκίνηση. Ο Πάουντ έλεγε ότι μόνο η συγκίνηση διαρκεί. Όσο για τους ποιητές, κατά την προσωπική μου γνώμη, οι οποίοι θολώνουν τα νερά, δεν έχουν διαύγεια εκφραστική. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν έχουν συλλάβει καλά την ποιητική ιδέα. Βέβαια, η ποίηση δε γίνεται με ιδέες αλλά με λέξεις, όπως πολύ σωστά έλεγε ο Μαλαρμέ. Αλλά πρέπει να υπάρξει η κεντρική ιδέα. Πρέπει πρώτα ο νους να συλλάβει, όπως έχει πει ο Σολωμός, και έπειτα να το διοχετεύσει στο λόγο. Είμαι υπέρ της διαύγειας, της όσο γίνεται μεγαλύτερης ποιητικής απλότητας, ώστε ο αναγνώστης να έχει τη δυνατότητα να επικοινωνήσει με το ποίημα.

Άλλωστε η ποίηση χωρίς αποδέκτες ή αποδέκτες που δεν την καταλαβαίνουν είναι ανύπαρκτη.
Ακριβώς. Και μια από τις αιτίες της κρίσης που διέρχεται η ποίηση σήμερα είναι και αυτό που επισημαίνω. Το θολό στην έκφραση είναι κακή ποίηση.

Μερικά από τα ωραιότερα ποιήματα σας είναι γραμμένα για τη γυναίκα. «Μητρικό σώμα», «γυναίκα στη στάση του λεωφορείου», «Μαριάνθη Μπαλαμπάνη»… Πώς βλέπετε τη γυναίκα διαχρονικά αλλά και ιδιαίτερα στις μέρες μας;
Λατρεύω το γυναικείο φύλο. Είμαι υπέρ των γυναικών και πιστεύω ότι η γυναίκα έχει αδικηθεί πάρα πολύ από τους άνδρες. Ελπίζω και εύχομαι η κατάσταση αυτή να αλλάξει. Και σήμερα αδικείται, όπως και ανά τους αιώνες. Το βλέπουμε σ’ έναν ολόκληρο κόσμο, αλλά κυρίως στον ανατολικό. Στις Ινδίες και άλλες περιοχές, θεωρείται όχι απλώς κατώτερο είδος, αλλά ένα είδος απόλυτα περιφρονητέο. Res.
Ένα αντικείμενο. Πρέπει εμείς στη Δύση, οι πολιτισμένες χώρες, να παλέψουμε πάρα πολύ ,για να το ανατρέψουμε αυτό. Αλλά σήμερα, βλέπετε, και η νομοθεσία, και εδώ στις χώρες μας, δεν προστατεύει τη γυναίκα. Βλέπετε πόσα γίνονται… Παράδειγμα οι βιασμοί. Λένε ότι έφταιγε η γυναίκα, επειδή φορούσε κοντό φουστάνι. Λατρεύω τη γυναίκα και με όλη μου την ψυχή θα ήθελα, μέσω της ποιητικής μου έκφρασης – δε γίνεται βέβαια εκ των προτέρων αλλά προκύπτει από τα ίδια τα γεγονότα – να υπερασπιστώ, όσο μπορώ, το γυναικείο φύλο.

Εμφανίζεστε στο χώρο της ποίησης το 1974. Μας χωρίζουν από τότε 40 χρόνια. Πώς διαμορφώθηκε η ελληνική ποίηση από τότε; Ποιες αλλαγές υπέστη; Είστε ο πλέον αρμόδιος να το καταθέσετε, γιατί δεν είσαστε απλά παρατηρητής αλλά και μάχιμος ποιητής.
Νομίζω ότι η ποίηση, από το ’74 μέχρι σήμερα, έχει υποστεί κάποιες αλλαγές. Καταρχήν δεν έχουμε τις έντονες προσωπικότητες που είχαμε την εποχή εκείνη, γιατί τότε, όπως γνωρίζετε, ζούσε ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος, ο Εγγονόπουλος, ο Εμπειρίκος, οι κορυφαίοι ποιητές της γενιάς του ’30. Αλλά ζούσανε και διέπρεπαν στα Γράμματα και ορισμένοι από τους κορυφαίους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Και της δεύτερης.
Η δική μου η γενιά ονομάζεται γενιά του ’70. Η γενιά της αμφισβήτησης, κατά κάποιο τρόπο. Πιστεύω ότι η γενιά αυτή ανανέωσε την ποίηση ως ένα βαθμό. Οι εξέχουσες προσωπικότητες αυτής της γενιάς έδωσαν ένα έντονο στίγμα, διαφοροποιήθηκε η ποίηση από την προηγούμενη, αλλά η συνέχεια δεν ήταν η αναμενόμενη, κατά τη γνώμη μου. Σήμερα η ποίηση διέρχεται μια κρίση. Είναι βέβαια σε υψηλό επίπεδο. Κατά τη γνώμη μου πάντα πιο υψηλό από την πεζογραφία την ελληνική, αλλά λείπουν οι μεγάλες μορφές. Όπως επίσης νομίζω βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο. Μπορεί να γεννήσει κάτι καλύτερο. Αυτήν τη στιγμή όμως δεν έχουμε το ύψος το ποιητικό που είχαμε ,την εποχή που εγώ ξεκίνησα. Δεν έχουμε τις κορυφαίες μορφές.

Και επηρεαστήκατε φυσικά από τις μορφές αυτές.
Ασφαλώς. Διότι στην Τέχνη δεν υπάρχει παρθενογένεση. Δεχόμαστε επιδράσεις από σημαντικούς ποιητές που εκτιμούμε και αγαπάμε, αλλά σημασία έχει να τις περάσουμε μέσα από το προσωπικό φίλτρο της ιδιοσυγκρασίας μας, ώστε να μη φαίνεται η επίδραση.
Πρόσφατα ένας νέος ποιητής μού έστειλε μια συλλογή και είδα μια ολοφάνερη επίδραση από έναν ποιητή της δικής μου γενιάς και του το έγραψα. Του είπα ότι δεν πρέπει να φαίνεται η επίδραση με την πρώτη ματιά. Πρέπει να αφομοιώνονται οι επιδράσεις. Και ένα ασκημένο μάτι το βλέπει αυτό.

Η έκδοση ποιημάτων σας σταματά το 2007. Σταματά και η γραφή τους;
Τα ποιήματά μου όλα συγκεντρώθηκαν σ’ έναν τόμο με τίτλο «Η ένταση είναι διαρκής». Και βέβαια συνεχίζω να γράφω. Αλλά επειδή, με ό,τι ασχολούμαι, ασχολούμαι με πάθος, και η κριτική, όπως σας είπα, δεν είναι πάρεργο, αντιμετώπισα την κριτική ως κυρίως έργο και έδωσα πολύ μεγάλο βάρος σ’ αυτό.
Να σκεφτείτε ότι άλλοι κριτικοί μού λένε ότι γράφουν μια βιβλιοκρισία πεντέμισι σελίδων περιοδικού, μέσα σε δύο – τρεις μέρες. Εγώ χρειάζομαι το λιγότερο ένα μήνα. Και όχι μόνο αυτό, αλλά θα διαβάσω τα προηγούμενα έργα, αν υπάρχουν, όλα, θα κάνω συγκρίσεις. Κατά συνέπεια, αν ατόνησε αυτή η ποιητική μου πλευρά, ατόνησε εξαιτίας της κριτικής.
Ο κριτικός τόμος που βγήκε, «Η αιχμή του δόρατος», για την παρουσίαση του οποίου βρίσκομαι στη Βέροια, έτυχε μιας υποδοχής, που με ικανοποιεί μέχρι στιγμής απόλυτα . Σημειωτέον ότι διδάσκεται φέτος στη Φιλοσοφική του ΑΠΘ. Και είναι σημαντικό, γιατί αφενός δεν είμαι πανεπιστημιακός και αφετέρου είναι ένα βιβλίο που ενοχλεί. Να σκεφτείτε ότι στην Πάτρα, ένας από τους παρουσιαστές του βιβλίου, ο Λαοκράτης Βάσης, είπε ότι είναι ένα δόρυ που λαβώνει.

Τι σας οδηγεί στην κριτική λοιπόν; Ποια εσωτερική ανάγκη;
Η αγάπη μου για την ποίηση και για τη λογοτεχνία γενικά. Αυτή η αγάπη κι αυτό το πάθος ,θα έλεγα, με οδηγεί ως αναγνώστη να αρθρώσω την άποψή μου. Αλλά επειδή πιστεύω ότι η κριτική δεν είναι μια άποψη γνώμης, αυτό που λέμε στην κριτική ιμπρεσιονισμός, πρέπει να αιτιολογήσω αυτήν τη γνώμη. Οπότε εκφράζω την άποψή μου και την αιτιολογώ. Αυτό ονομάζεται κριτική. Τώρα, αν είναι πετυχημένη ή όχι, αυτό θα το κρίνουν οι αναγνώστες και οι κριτικοί.

Πόσο είναι εύκολο να είναι κανείς κριτικός και μάλιστα ασυμβίβαστος, όπως εσείς; Ποιο είναι το τίμημα της αλήθειας;
Πολύ εύστοχη η ερώτηση! Το τίμημα είναι πολύ ακριβό. Στην Ελλάδα που ζούμε, δεν μπορούν να δεχτούν έναν δημιουργό, ο οποίος είναι ταυτόχρονα και κριτικός και έχει την τόλμη να εκφράσει με παρρησία την άποψή του, λέγοντας αντιδημοφιλείς αλήθειες.
Αυτό το πληρώνει πολύ ακριβά, διότι πολλοί θέλουν η κριτική να είναι φιλοφρόνηση. Θα με πεις Γκαίτε, θα σε πω… Σίλερ! Αυτό όμως δεν μπορώ να το ανεχτώ. Εκφράζω την άποψή μου και αναλαμβάνω το κόστος, το τίμημα, όπως το είπατε, και είναι υψηλό. Σε αποκλείουν από ανθολογίες. Δε σε καλούν να μιλήσεις σε συμπόσια, αποσιωπούν τη δουλειά σου. Και φυσικά σε διασύρουν παντού. Αν δε γράψουν κείμενα- με απείλησαν και με μηνύσεις, όπως ο Βέλτσος και η Δημουλά, εκστρατεία ολόκληρη εναντίον μου – γυρίζουν σε διάφορα στέκια φιλολογικά και σε διασύρουν προφορικά.

Εσείς όμως είστε απτόητος!
Δε γίνεται αλλιώς. Είναι πολύ δύσκολο να συνδυάσεις στη χώρα μας αυτές τις δύο ιδιότητες. Αν κατορθώσω μέχρι τέλους και φέρω εις πέρας αυτό το έργο, όπως το’ χω οραματιστεί, θα είναι ένα θαύμα. Διότι αντιμετωπίζουμε, οι άνθρωποι στη δική μου κατηγορία, μια απίστευτη εχθρότητα. Ακόμη και για την παραμικρή επιφύλαξη, την οποία θα τολμήσουμε να εκφράσουμε! Μπορεί π.χ. να γράψω για το βιβλίο σας μια πολύ θετική αποτίμηση και να επιφυλαχθώ για ορισμένα σημεία. Έχω το δικαίωμα και ως αναγνώστης. Αλλά και το χρέος. Και να μου κόψετε την καλημέρα, επειδή διατύπωσα μια επιφύλαξη. Όταν είναι μια σκληρή… κατεδαφιστική κριτική, καταλαβαίνω. Κι έμενα θα με πείραζε και την έχω κι εγώ υποστεί. Όταν είναι όμως μια διατύπωση επιφυλάξεων, γιατί;
Άρα, αυτό σημαίνει ναρκισσισμό, πίστη ότι εμείς κατέχουμε το θέσφατο κι ότι κανένας δεν μπορεί να μας αμφισβητήσει.

Ποια είναι τα κριτήρια με βάση τα οποία κρίνετε έναν ποιητή και το έργο του;
Το κυριότερο κριτήριο μου είναι η γνησιότητα. Πιστεύω ότι κανείς δεν μπορεί να γίνει ποιητής, αν δεν είναι γνήσιος. Αν δεν εκφράζει με γνήσιο συναίσθημα τις εμπειρίες και τις καταστάσεις που έχει βιώσει, δεν μπορεί να γίνει ποιητής.
Κατά συνέπεια, πιστεύω ότι γεννιέται ο ποιητής και δε γίνεται. Μπορεί να βελτιωθεί στην πορεία, ασφαλώς. Να μάθει καλύτερα την τεχνική, τους εκφραστικούς τρόπους, να πειραματιστεί, αλλά αν δεν έχεις τη γνησιότητα, δε γίνεσαι.
Ο Έλιοτ έθετε αυτό το ερώτημα. Όταν, λέει, αντιμετωπίζω έναν νέο ποιητή, το βασικό ερώτημα που θέτω είναι η γνησιότητα. Είναι γνήσιος; Τα άλλα θα τα αποφασίσει το μέλλον. Δε μπορούμε να πούμε ποια θα είναι η εξέλιξή σας, τους ενός ή του άλλου, γιατί δεν μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον. Αλλά μπορούμε να πούμε ότι αυτός ο ποιητής είναι γνήσιος.
Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η πνευματικότητα ενός ποιητή. Και ως πνευματικότητα εννοώ έναν χώρο που να ανυψώνεται πάνω από την καθημερινότητα, χωρίς φυσικά να αγνοεί την καθημερινότητα. Να αγγίζει ένα υπερβατικό στοιχείο. Αυτό δίνει μεγάλη ώθηση στην ποίηση.
Ένα τρίτο είναι ο τρόπος που χρησιμοποιεί τη γλώσσα. Ο τρόπος που χρησιμοποιεί τη μεταφορά. Ο μεταφορικός του λόγος μ’ ενδιαφέρει πάρα πολύ. Η γλώσσα είναι μια πατρίδα! Και για τον ποιητή ακόμη περισσότερο. Είναι το εργαλείο του.
Πιστεύω ότι η ποίηση είναι προφορικός λόγος – και το γράφω αυτό στην κριτική για τη Δημουλά – κατά συνέπεια ο ποιητής δεν μπορεί να απομακρύνεται πολύ από τον προφορικό λόγο. Γιατί αφενός θα είναι μακριά από το αναγνωστικό του κοινό, αφετέρου πρέπει να αγγίζει μια ρεαλιστική βάση. Αν όχι, τότε γίνεται εγγαστρίμυθος…

Σκληρό, βέβαια, αυτό που λέτε…
Σκληρό αλλά αναγκαίο. Εγώ χτυπώ επίσης πολύ τον ποιητικισμό, τη μίμηση δηλαδή των τρόπων ποιήσεως. Τη μίμηση της ποίησης, που όμως δεν είναι ποίηση. Ποίηση είναι η γνήσια έκφραση μιας εμπειρίας ή ενός συναισθήματος. Καλύτερα μιας εμπειρίας, γιατί, όπως λέω και κάπου, ο Ρίλκε έλεγε ότι η ποίηση δεν είναι αισθήματα αλλά εμπειρίες. Γι αυτό και δεν μπορεί ένας νέος άνθρωπος, 12- 15 χρονών να γράψει ποίηση, γιατί δεν έχει εμπειρίες. Αν δεν έχεις ερωτευτεί κι απογοητευτεί, αν δεν έχεις γνωρίσει την αρρώστια ή την αρρώστια δικών σου, δεν έχεις γνωρίσει το θάνατο μέσω των δικών σου ανθρώπων, δεν έχεις γνωρίσει καταστάσεις σοβαρές, δεν μπορείς να γράψεις ποίηση. Αυτό πιστεύω. Πρέπει να έχεις βιώσει γεγονότα, εμπειρίες. Δεν είναι, όπως νομίζουνε μερικοί, ένας άνθρωπος που πετάει στα σύννεφα ο ποιητής. Κατά τη γνώμη μου είναι απόλυτα προσγειωμένος, αλλά κατορθώνει μέσω της έκφρασής του να ανυψωθεί ο ίδιος, και, αν μπορεί, να ανυψώσει και τους αναγνώστες …

Ποιο ρόλο παίζουν τα media στη διαμόρφωση της εικόνας ενός ποιητή;
Στην Ελλάδα, αν έχεις την υποστήριξη των media, ή εάν ανήκεις κομματικά κάπου, όπως ο Ρίτσος ανήκε στο ΚΚΕ – τον βοήθησε αυτό, ανεξάρτητα από την αναμφισβήτητη αξία του – τα media μπορούν να αναδείξουν έναν ποιητή, να τον κάνουν μια… μορφή. Σήμερα όμως που η ποίηση διέρχεται μια κρίση, δε νομίζω ότι τα media ενδιαφέρονται για την ποίηση. Γνώμη μου είναι ότι αντιμετωπίζουν μάλλον υποτιμητικά τον ποιητή.

Κι όμως κάποιοι ποιητές είναι ιδιαίτερα αρεστοί και ειδικά όταν επαινούν τις κυβερνήσεις που μας ταλαιπωρούν.
Σωστά. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν συμβιβαστεί με το καθεστώς, με το σύστημα, και αυτό, με τη σειρά του, τους ανταποδίδει αυτήν την υποστήριξη.
Πιστεύω όμως ότι ο ποιητής είναι από θέση απέναντι σε κάθε είδους εξουσία. Δε θα συμβιβαστώ με κανενός είδους εξουσία. Έχω και πολιτικές θέσεις αλλά ξέρω πολύ καλά ότι οποιαδήποτε εξουσία και να υπάρξει, εγώ θα είμαι απέναντι, γιατί είμαι κριτικός.

Εκ φύσεως ο ποιητής, κι αυτό νομίζω τον διαφοροποιεί σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους, είναι αντίθετος σε κάθε εξουσία. Αν συμβιβαστεί με την εξουσία, έχει χάσει. Απόδειξη το παράδειγμα του Μαγιακόφσκυ, ο οποίος αυτοκτόνησε, γιατί τον απογοήτευσε πάρα πολύ η εξουσία, που διαμορφώθηκε μετά την επανάσταση.

Γιατί, ειδικά στην εποχή της κρίσης, είναι απαραίτητη η αδέσμευτη κριτική;
Γιατί, σ’ αυτήν την εποχή που διαχέεται αυτή η σύγχυση στην ελληνική κοινωνία, χρειάζονται κάποιες φωνές θαρραλέες ν’ αναλάβουν το κόστος και να πουν ευθαρσώς τη γνώμη τους. Γιατί, αν δε μιλήσουν αυτοί οι άνθρωποι – το είπα σε μια ραδιοφωνική συνέντευξη που έδωσα στο Β. Ραπτόπουλο, στο «Κόκκινο 105.5» – οι διανοούμενοι που έχουν τη δυνατότητα να αφυπνίσουν συνειδήσεις, να σηκώσουν τον κόσμο από τον καναπέ και την καφετέρια και να τον βγάλουν στους δρόμους, οι διανοούμενοι που πρέπει να αντιδράσουνε, τότε ο λόγος αφήνεται στους διάφορους… Πρετεντέρηδες, Αναστασιάδηδες, Κωστόπουλους κ.α., οι οποίοι φυσικά παίζουν το βρώμικο παιχνίδι.

Θα έπρεπε λοιπόν οι πνευματικοί άνθρωποι να υψώσουν το ανάστημά τους απέναντι σ’ αυτήν την άνευ προηγουμένου ευτέλεια δομών και αξιών. Μπορούν όμως να το κάνουν;
Υπάρχουν τρεις κατηγορίες πνευματικών ανθρώπων. Η πρώτη κατηγορία είναι αυτών που είναι απόλυτα συμβιβασμένοι με το σύστημα, με το οποίο έχουν μια ανταποδοτική σχέση. Υπάρχουν οι άλλοι που είναι κλεισμένοι στον ελεφάντινο πύργο τους και συγγράφουν το μεγάλο τους έργο, αγνοώντας την αγωνία του λαού και αυτά που υφίσταται, και υπάρχει και μια τρίτη κατηγορία, αυτών που αντιστέκονται, οι ελάχιστοι, που πολλοί όμως από αυτούς δεν έχουν βήμα. Και αυτό είναι πολύ μεγάλο κακό. Δηλαδή θα μπορούσαν να εκφραστούν αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα. Νομίζω ότι μια απ’ αυτές τις δυνατότητες τις δίνουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα social media. Νομίζω ότι μπορεί να προέλθει μια… «επανάσταση» μέσω της κοινωνικής δικτύωσης. Απόδειξη ότι η κατεστημένη άποψη του συστήματος που εκφράζεται μέσα από το δελτίο ειδήσεων των 8.00μ.μ. έχει απωλέσει το κοινό της. Ο κόσμος πια δεν μπορεί να τους δει.
Τα χρόνια του μνημονίου, κατά την προσωπική μου άποψη, γίνεται η πιο σκληρή πολιτική προπαγάνδα που έχει υπάρξει στην Ελλάδα, όσα χρόνια εγώ ζω. Πολλοί εκτελούν διατεταγμένη υπηρεσία. Πληρώνονται αδρά γι αυτό. Και στην επαρχία ο αγρότης που είναι αγράμματος ανοίγει την τηλεόραση, για να ακούσει τα νέα. Και
βέβαια νομίζει ότι αυτή είναι η αλήθεια.

Μπορεί στην επαρχία να βοηθήσουν παρουσίες πνευματικής αντίστασης στον ευτελισμό των πάντων, και ιδιαίτερα του πολιτισμού; Είναι, παράδειγμα, ό «Ποιητικός Πυρήνας» της Βέροιας μια τέτοια φωνή;
Η αίσθηση που έχω αποκομίσει από τη σύντομη γνωριμία με τα παιδιά εδώ, είναι ότι επιτελούνε ένα σημαντικό έργο. Είναι πολύ δύσκολο στην Περιφέρεια, αποκομμένος από το Κέντρο και τα ΜΜΕ που έχουν μεγάλη ακροαματικότητα και θεαματικότητα, να επιχειρείς κάτι τόσο ουσιώδες και κυρίως χωρίς υποστήριξη από κανέναν. Ούτε χορηγία, ούτε Δήμο, ούτε Κράτος. Είναι μια ανιδιοτελής προσπάθεια που πρέπει να επαινεθεί με τον καλύτερο τρόπο και, κυρίως, διότι δεν επιλέγουν ανθρώπους του συστήματος και του κατεστημένου, αλλά ανθρώπους που είναι μακριά, που έχουν ελευθερία γνώμης και απόψεως. Και αυτό είναι τιμητικό και για τα παιδιά που συγκροτούν τον «Πυρήνα» αλλά και για τους ανθρώπους που έχουν τη χαρά και την τιμή να έρχονται σ’ αυτόν.

Τι θα λέγατε για τη σημερινή Ελλάδα; Πού πάμε, πού σας οδηγεί η ποιητική σας ενόραση αλλά και η στέρεα κριτική σας ματιά;
Αυτό που οραματίζομαι είναι να συντελεστεί μια μεγάλη αλλαγή στην ελληνική κοινωνία. Νομίζω ότι, εδώ που έχουμε φτάσει, υπάρχει αδιέξοδο. Πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, ηθικό. Περνάμε μια κρίση θεσμών και αξιών. Νομίζω ότι πρέπει ο λαός, η κοινωνία, να εξεγερθεί με όποια δυνατότητα έχει. Έχουμε οδηγηθεί σε τοίχο. Δεν μπορούμε να προχωρήσουμε καθόλου. Το μέλλον προβλέπεται δυσοίωνο, αν δεν αντιδράσουμε. Πρέπει αυτός ο λαός να αφυπνιστεί με κάθε τρόπο. Να συντελεστεί μια αλλαγή σε πολλά επίπεδα. Κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική, ηθική… γιατί η κρίση δεν είναι μόνο οικονομική.
Είναι τεχνητή, για να οδηγηθούμε σ’ αυτό το αδιέξοδο και να μην έχουμε δρόμο. Αλλά εγώ, επειδή είμαι και ποιητής, οραματίζομαι μια νέα Ελλάδα σε όλα τα επίπεδα. Εύχομαι αυτό που οραματίζομαι να γίνει.

Θέλετε να κλείσουμε μ’ έναν στίχο ποιητή που αγαπάτε, ή μ’ έναν δικό σας στίχο;
Θα προτιμούσα να κλείσουμε μ’ έναν του Σεφέρη: «Λίγο ακόμα να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα». Πραγματικά, αυτό χρειαζόμαστε ως λαός, ως έθνος, γιατί δε μας αξίζει αυτή η θέση…

ΥΓ. Η συνέντευξη δόθηκε στο καφέ McOza, με αφορμή την παρουσίαση του νέου του βιβλίου στη Βέροια.